Στο αεροδρόμιο της Ρώμης μια μελωδία στο πιάνο από έναν ταλαντούχο ταξιδευτή και ένα παγωτό tiramisu από τον οίκο Venci (του οποίου το κατάστημα εκθέτει τα παγωτά ως ψηφιδωτά) συμπλήρωσαν τον κύκλο της ευδαιμονίας που έζησα για μια βδομάδα.
Σκέφτηκα όλα αυτά που πέρασαν από τα μάτια μου στη σύντομη παραμονή μου στην Πομπηία, το Ερκολάνο, και το Oπλόντις, τα έργα τέχνης, τα χρώματα, την αφθονία και πολυτέλεια, την κομψότητα των κτιρίων, τα πρόσωπα, την ευεξία των σωμάτων και των ψυχών, πράγματα και στάσεις ζωής που μόνο η ειρήνη μπορεί να επιφέρει. Τότε ευδαιμονεί ο άνθρωπος, τότε δημιουργεί, τότε αντιλαμβάνεται το μέγεθός του σε σχέση με τη φύση. Και στα δικά μας, είπα μέσα μου!
Τετάρτη του Πάσχα στην Πομπηία. Η πρώτη εντύπωση που αποκομίζει κανείς βλέποντας τους αρχαιολογικούς χώρους ως σύνολο είναι μονόχρωμη και πέτρινη, πλην όμως παντού διάσπαρτη με κόκκινες παπαρούνες που αλλάζουν τη διάθεση του επισκέπτη.
Το τοπίο και τα μνημεία είναι ένα. Αυτό και αν είναι βάλσαμο!
Ένα ανοικτό βιβλίο με βιογραφίες ανθρώπων και αντικειμένων που αίφνης, κι’ ενώ η καθημερινότητα κυλούσε μέσα στις ευδαιμονούσες πολιτείες των Ρωμαίων, η τεράστια έκρηξη του ηφαιστείου του Βεζούβιου στις 24 του Αυγούστου του 79 μ.Χ., κάλυψε και νέκρωσε τα πάντα. Πολλές καταστροφές έγιναν στον κόσμο, αλλά καμία δεν πρόσφερε στους μεταγενέστερους τόση χαρά. Δε γνωρίζω τίποτα πιο ενδιαφέρον από αυτό, έγραψε στο ημερολόγιο του Ναπολιτάνικου ταξιδιού του στις 13 του Μάρτη του 1787 ο περίφημος Goethe. Ξαναδιάβασα στα γερμανικά το ημερολόγιο για να είμαι σίγουρη για τη μετάφραση και όντως ο Goethe χρησιμοποιεί τη λέξη «Freude”, που σημαίνει «χαρά».
Περπατώντας ανάμεσα στα ερείπια των σπιτιών της Πομπηίας, του Ercolano και του Oplontis έψαχνα να δικαιολογήσω τούτη η φράση που δεν έλεγε να με αφήσει. Αυτή η αίσθηση ήταν ακόμη πιο δυνατή όταν είδα στο Ερκολάνο την εικόνα της καταστροφής στα πρόσωπα και στα σώματα τριακόσιων απανθρακωμένων ανθρώπων που προσπάθησαν απεγνωσμένα να επιβιβαστούν σε βάρκες για να φύγουν. Μια εικόνα που κανείς δεν αποθανάτιζε, την έβλεπε και προσπερνούσε, τόσο μακάβριο ήταν το θέαμα.
Στο δικό μου μυαλό τόσος θάνατος και τόση καταστροφή δε θα μπορούσε με τίποτε να δικαιολογήσει τη χρήση της λέξης «χαρά». Αφού περπάτησα την Via dell Abbondanza -την οδό της Αφθονίας- αφού θαύμασα τα μνημεία και το περιεχόμενό των σπιτιών, την τέχνη και τον πολιτισμό που ξαναγεννήθηκε, τελικά κατάλαβα γιατί ο Goethe μίλησε για χαρά.
Χαρά, ναι, γιατί ότι βγήκε στο φως καταγράφει και εμπεριέχει μοναδικές στιγμές ανθρώπινης ζωής μέσα σε μια πόλη και το όλο προσφέρει τόση ζωντάνια και αμεσότητα που ασυνείδητα ξεχνιέται, μπαίνει σε δεύτερη μοίρα ο πόνος και η απελπισία των ανθρώπων που έτρεχαν να σωθούν όταν η στάχτη του ηφαιστείου σκέπασε ότι κτιστό υπήρχε, ενώ το θερμικό κύμα έκαιγε ότι έβρισκε μπροστά του.
H ανακάλυψη των ερείπιων της Πομπηίας το 1748 άνοιξε μια νέα σελίδα στην ανάγνωση της αρχαιότητας, όχι μόνον για τον αρχαιολόγο ή τον ιστορικό, αλλά για τον καθένα. Είναι ίσως μια αναγκαία επανασύνδεση, μια ανάκτηση του χαμένου χρόνου Il Tempo ritrovato είναι ο τίτλος του βιβλίου του αρχαιολόγου Massimo Osanna – μια αντίδραση στην εφήμερη και καταναλωτική καθημερινότητα, ίσως και μια νοσταλγία ή και επιστροφή στην οικειότητα μιας χαμένης πόλης που αναγεννήθηκε από τη στάχτη.
Η Πομπηία, κυρίως, προσέφερε και προσφέρει σε όλους μια ολοκληρωμένη live εμπειρία. Για μεγάλους, παιδιά, αρχιτέκτονες και ιστορικούς τέχνης, μηχανικούς και πολεοδόμους, περίεργους αλλά και ειδικούς. 20,000 επισκέπτες καθημερινά, ορδές ολάκερες της υφηλίου αποζητούν αυτή την εμπειρία/επίσκεψη γιατί ακριβώς ο καθένας βιώνει κάτι που του είναι πολύ γνώριμο, βλέπει μια επανάληψη της δικής του καθημερινότητας ένα deja vue παρά τους αιώνες που πέρασαν.
Ο κάτοικος της Πομπηίας ζούσε σε καλοκτισμένα πέτρινα σπίτια με ανώγεια, με ξύλινες εξώπορτες, σε δωμάτια γύρω από κήπους και αίθρια διαρρυθμισμένα με μαρμάρινες κολόνες και κιονόκρανα, τρεχούμενα νερά και σιντριβάνια, κουζίνες, θέρμες. Σεργιάνιζε στο κέντρο της πόλης του, επισκεπτόταν τα ιερά, όπου όλοι χωρούσαν!
Η καθημερινή του βόλτα περνούσε από το Capitolium εκεί, ο Δίας, η Ήρα και η Αθηνά, λίγο πιο κάτω ο Απόλλωνας και η Ίσιδα, εκεί σταματούσε για κουβέντα και κουτσομπολιό, ή για να ακούσει κάποιο πολιτικό να ρητορεύει στο Forum, τον μεγάλο χώρο συνάντησης. Αν είχε παρανομήσει θα έπρεπε να παρουσιαστεί στο κτίριο της Βασιλικής που στέγαζε τα δικαστήρια. Η βόλτα του συνεχιζόταν κατά μήκος του κυρίου δρόμου στον Decumanus Maximus που τέμνεται από τους πλάγιους, τους cardines, δρόμοι πλακοστρωμένοι και πεζοδρόμια με πρόνοια όταν βρέχει να μπορούν να διασχίζουν οι πεζοί από τη μια στην άλλη μεριά του δρόμου.
Στο σεργιάνι του συναντά κρήνες από τραβερτίνο για να πάρει νερό να δροσιστεί, στη συνέχεια πηγαίνει στο Macellum, την αγορά να ψωνίσει τα αναγκαία, το ψωμί θα το πάρει από τον φούρνο…θα επισκεφθεί το Σπίτι του Τραγικού Ποιητή – εκεί τον υποδέχεται στο ξωπόρτι το ψηφιδωτό του σκύλου της οικογένειας! Αν δεν νιώθει καλά θα περάσει από το Σπίτι του Χειρούργου, κι’ αν πεινάσει θα φάει στο πόδι ένα σνακ από το Thermopolium του φίλου του Vetutius Placidus, δηλαδή το φαστ φουντάδικο της γειτονιάς του. Επιλογές έχει πολλές, σούπες, πίτσες, φοκάτζιες που θα διαλέξει από τον πάγκο που είναι διακοσμημένος με κομμάτια από μάρμαρο.
Θα πάρει τα ρούχα του στα ειδικά διαρρυθμισμένα βαφεία και πλυντήρια, τις fullones που διαχειρίζεται ο φίλος του ο Στέφανος επάνω στη κύρια οδό τη Via dell Abbondanza, τον δρόμο της Αφθονίας! Και βέβαια θα ξοδέψει μπόλικη ώρα στην Παλαίστρα για αγώνες και γυμναστική, και στη συνέχεια επίσκεψη ευεξίας στις θέρμες, θα ιδρώσει στα sudatoria και στα caldaria και θα βουτήξει στα κρύα νερά των πισίνων και θα βγει ανανεωμένος και έτοιμος για τη βραδινή παράσταση στο μεγάλο θέατρο, ενώ η οικογένεια του θα παρακολουθήσει μια παράσταση για παιδιά στο διπλανό μικρό Ωδείο, ή όπως το λένε Teatro Piccolo.
Στο διάβα του στους δρόμους της Πομπηίας συναντά επώνυμους και ανώνυμους. Την πλούσια Ευμαχία στο ιερό της που δώρισε στους πολίτες, τον Διομήδη, γείτονα του σπιτιού των Μυστηρίων, τον Μελέαγρο και τον Πρίγκηπα της Νάπολης που έχουν σπίτια κατά μήκος των δρόμων.
Στο διπλανό Οplontis θα συναντήσει στο σπίτι της την Poppea Sabina, τη δεύτερη γυναίκα του Νέρωνα, ενώ στο Εrcolano θα επισκεφθεί τους φίλους του που έχουν εργαστήρια κεραμικής, σιδεράδικα και καταστήματα και θα καταλήξει στην μεγάλη ταβέρνα με τους φίλους του.
Η έκπληξη όλης αυτής της live εμπειρίας, εκτός από το εξαίσιο τοπίο με τις παπαρούνες, την γεωμετρική πολεοδομία και την εκπληκτική αρχιτεκτονική είναι η Τέχνη! Αυτή του ψηφιδωτού και της τοιχογραφίας που αφήνουν τον επισκέπτη άφωνο και εκστασιασμένο γιατί αφενός τα χρώματα είναι τόσο ζωντανά και εκρηκτικά και αφ’ ετέρου εκφράζουν όχι μόνο την αισθητική της εποχής, αλλά και την απλή καθημερινότητα.
H είσοδος ενός σπιτιού κοσμείται με ψηφιδωτό πάτωμα, είτε αυτό είναι γεωμετρικό, είτε περιέχει σκηνές από τη μυθολογία. Μικρές ελάχιστες άσπρες ψηφίδες που περιέχουν ένα κεντρικό θέμα, ένα πουλί, ψάρια…Σε ένα από τα πιο γνωστά σπίτια, στο πάτωμα ένα τεράστιο ψηφιδωτό που απεικονίζει τη Μάχη της Ισσού, με τον Μέγα Αλέξανδρο και τον Δαρείο.
Οι τοιχογραφίες όμως είναι αυτές συνεπαίρνουν τον επισκέπτη μέσα από τη ζωντάνια των χρωμάτων, ιδιαίτερα αυτές των μεγάλων και πλούσιων σπιτιών, γιατί εκφράζουν την πολυτέλεια και τη χλιδή και την άνεση της α-πόλεμης ζωής. Ταξιδεύουν τον επισκέπτη σε φανταστικά τοπία, με τρισδιάστατα πολύχρωμα αρχιτεκτονήματα, σκηνές καθημερινότητας με απεικονίσεις τραπεζιών, μαγειρικής, θεατρικών παραστάσεων και ερωτικών σκηνών.
Κυριαρχεί η μυθολογία, τα απίστευτα και ζωντανά πορτραίτα για την αιωνιότητα, οι εφήμεροι κήποι με τα λουλούδια και τις γιρλάντες. Πολλά από τα έργα είναι ονειρικά, άλλα όπως αυτά του Σπιτιού των Μυστηρίων, εκφράζουν μυστηριακές τελετές του Διόνυσου.
Άλλα όπως αυτά του Σπιτιού των αδερφών Βέτι, ζωγραφισμένα σε κόκκινο και μαύρο φόντο εκφράζουν με συμβολισμούς την οικονομική δυνατότητα των ιδιοκτητών, την αφθονία των προϊόντων. Αστείρευτη πηγή και έμπνευση η μυθολογία, ο Διόνυσος και οι συνοδείες του, οι Νηρηίδες και οι Ωκεανίδες, η Αμφιτρίτη, οι Κένταυροι και οι Μαινάδες, ο Θησέας με την Αριάδνη, οι Νύμφες, οι μικροί και πονηροί φτερωτοί Έρωτες που είναι παντού μαζί με τη Ψυχή, ο φοβερός Πρίαπος στην είσοδο ενός σπιτιού καλωσορίζει τον επισκέπτη, ο Ηρακλής με τα φίδια.
Όλα ζωγραφισμένα είτε επάνω σε ένα ενιαίο σκούρο κόκκινο φόντο που δίνει βάθος στα χρώματα και προοπτική στις παραστάσεις, είτε σε ενιαίο άσπρο φόντο με κομψές γιρλάντες που το περικλείουν, μεγάλες λευκές επιφάνειες που έχουν στο κέντρο τους μια μικροσκοπική σκηνή, έναν Ερωτιδέα, ή ακόμη ένα πρόσωπο, ή ένα ψάρι, ή κάποιο αγαπημένο αντικείμενο. Μου έκαναν εντύπωση μεγάλων επιφανειών με απομίμηση πολύτιμων μαρμάρων που μου θύμισαν την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.
Πολύ μελάνι χύθηκε από τους ιστορικούς τέχνης που ανάλυσαν με λεπτομέρεια όλα αυτά τα έργα, την τεχνική και τους συμβολισμούς, τους πήρε χρόνια να τα ταξινομήσουν τελικά σε τέσσερεις βασικές χρονολογικές κατηγορίες. Ελαχιστοι τις αναγνωρίζουν, οι περισσότεροι διερωτώνται πόσο όμοιες και επαναλαμβανόμενες είναι οι ζωές μας, πόσο εφήμερες και πόσο εύθραυστες και κυρίως τι είναι αυτό το πολύτιμο που πολλοί αποκαλούν genius loci– το πνεύμα ενός τόπου- και ελάχιστοι αναγνωρίζουν.
Τελικά είχε δίκαιο ο Goethe.
Ελεύθερα, 4.5.2025
