Ο κυπριακής καταγωγής γκουρού της βιο-τέχνης εξηγεί γιατί θεωρεί το ανθρώπινο σώμα παρωχημένο.
Γεννήθηκε στη Λεμεσό ως Στέλιος Αρκαδίου και στα 5 του χρόνια, το 1952, η οικογένειά του μετανάστευσε στην Αυστραλία. Από το 1972 που μετονομάστηκε επίσημα σε Stelarc, το όνομα αυτό έχει ταυτιστεί με μια πρωτοποριακή καλλιτεχνική έρευνα που υπερβαίνει τη βιολογική υπόσταση του σώματος. Το «Τρίτο Χέρι», το εμφυτευμένο «Αυτί στο Χέρι», οι περφόρμανς αναρτήσεων με άγκιστρα είναι μερικά από τα εμβληματικά του πρότζεκτ, μέσω τον οποίων καθιστά το ίδιο του το σώμα πειραματικό πεδίο. Είναι πλέον παγκόσμια αναγνωρισμένος, με πολλές διακρίσεις, επιχορηγήσεις και δημοσιεύσεις στο ενεργητικό του, επίτιμος διδάκτωρ τεσσάρων πανεπιστημίων σε ΗΠΑ, Αυστραλία, Ελλάδα και Πολωνία. Ο μόνος άνθρωπος με τον οποίο μιλάει ελληνικά είναι η μητέρα του, που πρόσφατα γιόρτασε τα 100 της χρόνια στη Μελβούρνη- η οποία πάντως ελάχιστα (θέλει να) γνωρίζει για τις πρακτικές του. Ο Stelarc χαίρεται ιδιαιτέρως όταν επισκέπτεται τη γενέτειρά του. Όπως τώρα που φιλοξενήθηκε από το Ίδρυμα PSI στο πλαίσιο ομιλίας με τίτλο «Το Σώμα στην Υπερβολή: Ζόμπι, Κυβόργια και Χίμαιρες». Εκεί, στα Τσιφλικούδια, δίπλα στη θάλασσα, παραχώρησε στον «Φ» μια αποκαλυπτική συνέντευξη που μάς εισάγει σ’ ένα μέλλον όπου η τεχνολογία και η βιολογία είναι πια αδιάρρηκτες.
–Πότε συνειδητοποιήσατε ότι το σώμα μπορεί να αποτελέσει πλατφόρμα καλλιτεχνικής έκφρασης και τεχνολογικής καινοτομίας; Ανέκαθεν μ’ ενδιέφερε η εξελικτική αρχιτεκτονική του ανθρώπινου σώματος- πώς εξελίσσεται, λειτουργεί, αλληλεπιδρά και πώς αποκτά επίγνωση του κόσμου. Ως σπουδαστής τέχνης ανακάλυψα νωρίς ότι ήμουν κακός ζωγράφος και άρα, στράφηκα αναγκαστικά στην περφόρμανς. Εντάξει, αστειεύομαι, ίσως υπάρχει μια δόση αλήθειας. Πάντα παρατηρούσα με ενδιαφέρον τους περιορισμούς και την ευθραυστότητα του ανθρώπινου σώματος. Η καρδιά μας χρειάζεται να χτυπήσει εκατομμύρια φορές για να παραμείνουμε ζωντανοί, αλλά αν αποτύχει έστω και μία, έχουμε πρόβλημα. Αναπνέουμε συνεχώς για να λάβει οξυγόνο το αίμα μας και ζούμε περίπου 80 χρόνια με σχετικά καλή υγεία και στη συνέχεια φθίνουμε και πεθαίνουμε. Αυτό είναι πρόβλημα όταν είσαι 78 ετών (γέλια). Το αρχικό ενδιαφέρον προήλθε από την εξελικτική σκοπιά. Με συνάρπαζαν επίσης τα έντομα και γενικά τα ζώα, που έχουν διαφορετική φυσιολογία και μορφολογία και βιώνουν εντελώς διαφορετικά το περιβάλλον. Τα σκυλιά βλέπουν ασπρόμαυρα. Τα φίδια έχουν θερμική όραση και «ακούν» μέσω δονήσεων.
–Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η ύπαρξή μας είναι μια επιτέλεση; Επιτελεστική. Η εμπειρία μας με το σώμα και τον εαυτό είναι κάτι που μαθαίνουμε μέσα από την οικογενειακή συνύπαρξη, τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, την εκπαίδευση, την ιστορική περίοδο που βρισκόμαστε. Δεν είμαστε τα ίδια όντα όπως πριν από 100 χρόνια. Έχουμε διαφορετικές πληροφορίες και προσλαμβάνουσες. Σήμερα, μπορείς ν’ ακούς τη φωνή μου, να με βλέπεις, να με αγγίζεις εξ αποστάσεως, εγώ να βρίσκομαι στη Μελβούρνη κι εσύ στην Κύπρο. Δεν χρειάζεται πια να είμαστε στον ίδιο χώρο, να έχουμε φυσική εγγύτητα, για να επικοινωνούμε. Αυτό άρχισε να συμβαίνει μόλις τα τελευταία 50 χρόνια, με την ανάπτυξη ασύρματων τεχνολογιών. Θυμάμαι ότι την πρώτη φορά που απέκτησα κινητό και περπατούσα στον δρόμο μ’ έναν φίλο, δέχτηκα μια κλήση και για να απαντήσω σταμάτησα. Ο φίλος μου γέλασε. «Γιατί σταματάς; Μπορείς να περπατάς και να μιλάς ταυτόχρονα». Αλλά εγώ είχα μάθει το τηλέφωνο να είναι συνδεδεμένο με καλώδιο στον τοίχο. Οι μικροαλλαγές στη συμπεριφορά σηματοδοτούν μεγαλύτερες κοινωνικές μεταβολές.
–Διαθέτουμε τεχνολογία για να έρθουμε πιο κοντά, ωστόσο διαπιστώνουμε ότι απομονωνόμαστε ολοένα και περισσότερο… Ναι, είναι παράδοξο. Λόγω του ότι είναι εύκολο να συνδεθούμε εξ αποστάσεως, δεν χρειάζεται να συναντιόμαστε προσωπικά. Για κάποιους αυτό μπορεί να εξελιχθεί σε σοβαρό πρόβλημα: γίνονται κοινωνικά απαθείς, υπάρχουν μόνο στον ψηφιακό κόσμο. Είναι γεγονός ότι όλες αυτές οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν νέες δυνατότητες, αλλά ταυτόχρονα μάς επιβάλλουν και νέους περιορισμούς, δημιουργώντας απρόοπτα προβλήματα.
–Το έργο σας αντλεί από την ιδέα ότι το ανθρώπινο σώμα είναι παρωχημένο. Τι σημαίνει αυτό στη σημερινή εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής, της βιοτεχνολογίας; Από τις πρώτες μου κιόλας περφόρμανς αναρτήσεων (suspension performances) και τα πρώτα μου πρότζεκτ με το «Τρίτο χέρι», συνειδητοποίησα ότι το σώμα είναι πεπερασμένο ως προς τις δυνατότητές του. Ειδικά τώρα, που κατοικεί σ’ ένα τεχνολογικό πεδίο γεμάτο γρήγορες και πανίσχυρες μηχανές, με εξ αποστάσεως διάδραση, με κινηματογραφικές και εικονικές εμπειρίες, συνειδητοποιεί κανείς την ανεπάρκειά του. Δεν μπορώ να κινηθώ γρήγορα, ούτε να επεξεργαστώ τόσες πληροφορίες. Οι μηχανές είναι πιο ισχυρές και μπορούν να εκτελούν επαναλαμβανόμενες ενέργειες χωρίς κόπωση. H ανθρώπινη βιολογία είναι περιορισμένων δυνατοτήτων σε σύγκριση με τις νέες τεχνολογίες. Παλαιότερα, μπορούσαμε να ενισχύουμε την ταχύτητα του σώματος μέσω μηχανών ή να ενδυναμώνουμε τους μύες, να βελτιώσουμε την αισθητηριακή μας αντίληψη με μικροσκόπια και τηλεσκόπια. Πλέον, επαυξάνουμε τον ίδιο μας τον εγκέφαλο με υπολογιστικά συστήματα και τεχνητή νοημοσύνη. Οι μηχανές είναι πιο αξιόπιστες, μπορούν να ανακτήσουν πληροφορίες αβίαστα, χωρίς τα προβλήματα της βιολογικής μνήμης. Αυτές οι συνειδητοποιήσεις με οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι το σώμα μας δεν είναι απλώς ανεπαρκές αλλά ίσως και εντελώς παρωχημένο.
–Ποιο από τα έργα σας θεωρείτε ότι έχει διευρύνει περισσότερο τα όρια της ενσωμάτωσης; Είναι δύσκολο να πω, γιατί δεν εκφράζομαι μέσα από μόνο ένα μέσο. Δεν είμαι ούτε καλλιτέχνης ψηφιακής κινούμενης εικόνας, ούτε απλώς ρομποτιστής, ούτε αποκλειστικά βιοκαλλιτέχνης. Η δουλειά μου είναι εννοιολογικά καθοδηγούμενη. Μερικές φορές χρειάζεται να χρησιμοποιήσω προγραμματισμό, άλλες ρομποτική, κάποιες πρέπει να ζητήσω ιατρική βοήθεια για χειρουργικές επεμβάσεις. Δεν περιορίζομαι από συγκεκριμένο μέσο, πράγμα που σημαίνει ότι κάθε πρότζεκτ έχει τις δικές του προκλήσεις. Για παράδειγμα, στις περφόρμανς αναρτήσεων οι προκλήσεις ήταν σωματικές, αλλά και πνευματικές. Δεν κάνω την καρτεσιανή διάκριση μεταξύ σώματος και νου, σώματος και εαυτού.
–Δηλαδή, βλέπετε τον νου ως μέρος του σώματος; Μάλιστα. Όταν ένα άτομο μιλά, είναι ένα φυσιολογικό, φαινομενολογικό σώμα που αλληλεπιδρά με τον κόσμο. Φυσικά, έχουμε εγκέφαλο, αλλά χωρίς την καρδιά, χωρίς το κυκλοφορικό σύστημα, χωρίς δάχτυλα για να χειριστούμε αντικείμενα, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είμαστε πλήρως ανθρώπινοι. Το να είσαι άνθρωπος σημαίνει ότι μπορείς να συνδυάζεις όλες τις αισθητηριακές, φαινομενολογικές και βιωματικές εμπειρίες. Αυτή η συνειδητοποίηση με καθοδηγεί.
–Πώς αυτή σας οδήγησε σε έργα όπως το «Γλυπτό στομάχου»; Αυτό ήταν κυριολεκτικά μέσα στο σώμα μου. Δημιουργήθηκε για την 5η Αυστραλιανή Τριενάλε Γλυπτικής, που είχε ως θέμα τα site-specific έργα. Αντί να φτιάξω ένα γλυπτό δημόσιου χώρου, αποφάσισα να δημιουργήσω ένα εσωτερικού χώρου- εντός του σώματος. Το αντικείμενο αυτό όταν βρισκόταν μέσα στο στομάχι μου άνοιγε και έκλεινε, διαστελλόταν και συστελλόταν, ενώ ταυτόχρονα εξέπεμπε ένα φως που αναβόσβηνε κι έναν ηχητικό παλμό. Ήταν μια απλή μηχανική χορογραφία στο εσωτερικό του σώματος. Ήταν μεγάλη πρόκληση, γιατί χρειαζόταν ιατρική αρωγή και συνεργασία μ’ έναν κοσμηματοποιό κι έναν κατασκευαστή μικροχειρουργικών εργαλείων, ώστε να δημιουργηθεί η μικροσκοπική αυτή συσκευή. Μαζί με το γλυπτό ήταν κι ένα ενδοσκόπιο που κινηματογραφούσε, δηλαδή δύο καλώδια εισέρχονταν μέσα μου ταυτόχρονα. Ήταν από τα ελάχιστα πρότζεκτ που χρειάστηκε να παραμείνω σε κλινική τη νύχτα, επειδή γρατζουνίστηκε ο οισοφάγος μου.
–To «Τρίτο Χέρι»; Για να το κατασκευάσω χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια. Έπρεπε να συνεργαστώ με μηχανικούς στην Ιαπωνία και να αυτοχρηματοδοτήσω το πρότζεκτ, γεγονός που εξηγεί γιατί πήρε τόσο χρόνο: δεν είχα αρκετά χρήματα. Ήταν κι αυτό μεγάλη πρόκληση, γιατί έπρεπε να το ελέγχω μέσω μυϊκών σημάτων από τους κοιλιακούς και τους μύες των ποδιών μου, ώστε να έχει κίνηση ανεξάρτητη από τα άλλα δύο χέρια. Ήταν δύσκολο από τεχνικής απόψεως. Παρά τις δυσκολίες, ήταν αρκετά πρωτοποριακό ώστε να λάβω πρόσκληση από το Jet Propulsion Lab στην Πασαντίνα και το Johnson Space Center στο Χιούστον για να το παρουσιάσω στην ομάδα εξωοχηματικών δραστηριοτήτων της NASA.
–Πόσο περίπλοκο ήταν στην πράξη το πρότζεκτ «Αυτί στο χέρι»; Μού πήρε 10 χρόνια να βρω τρεις χειρουργούς και να εξασφαλίσω τη χρηματοδότηση ώστε να ξεκινήσουν οι επεμβάσεις. Δυσκολεύτηκα, λόγω και της ιατρικής δεοντολογίας και των ηθικών ζητημάτων που προέκυπταν. Αρκετοί χειρουργοί με συμβούλευαν, αλλά δεν ήθελαν να αναλάβουν την επέμβαση οι ίδιοι. Χρειάστηκαν αρκετές χειρουργικές επεμβάσεις. Για μήνες έπρεπε να κρατώ το χέρι μου τυλιγμένο με επιδέσμους- όταν έκανα ντους, έπρεπε να το καλύπτω με πλαστική σακούλα. Ήταν εξαιρετικά άβολο και ενοχλητικό. Επιπλέον, προκλήθηκε σοβαρή μόλυνση, που έκανε την υλοποίησή του ακόμη πιο απαιτητική.
–Τι μπορείτε να μας πείτε για το τρέχον πρότζεκτ σας; Ποιες νέες προοπτικές διερευνάτε; Είναι στο ISIR Lab του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και αφορά ένα ρομποτικό χέρι. Είναι ένα διετές πρότζεκτ με στόχο να δημιουργηθεί ένα επιπλέον χέρι που να είναι αμφιδέξιο. Δηλαδή τα δάχτυλα να λυγίζουν πλήρως, ο αντίχειρας να περιστρέφεται και να λειτουργεί όπως στο δεξί χέρι αλλά και αντίστροφα. Είναι σαν να έχεις ένα αριστερό χέρι στο δεξί, σε ενιαίο σχεδιασμό με πλήρη περιστροφή του καρπού. Όπως συμβαίνει με όλα τα πρότζεκτ, η χρηματοδότηση είναι περιορισμένη. Πριν έρθω στην Κύπρο, ήμουν στο Παρίσι για τρία σύντομα residencies και κάναμε και την πρώτη δημόσια δοκιμή στο Πολυτεχνείο της Λιλ. Θα επιστρέψω στη Γαλλία τον Μάιο για έναν μήνα, γιατί θα παρουσιάσουμε μια περφόρμανς. Το ρομποτικό χέρι αναμένεται να ολοκληρωθεί μέχρι τον Ιούνιο.
–Πιστεύετε ότι κάποια μέρα αυτά που δοκιμάζετε θα είναι λειτουργικά για το ευρύ κοινό; Θέλω να ξεκαθαρίσω ότι κανένα από τα έργα μου δεν αφορά πραγματικά σε ιατρική έρευνα. Όμως, τίθεται ένα ερώτημα: αν παρ’ ελπίδα κάποιος χάσει το δεξί του χέρι και πρέπει να το αντικαταστήσει, γιατί να μην το αντικαταστήσει μ’ ένα αμφιδέξιο; Ένας πλήρως περιστρεφόμενος καρπός μπορεί να είναι χρήσιμος σε συγκεκριμένες εργασίες. Αν το ανθρώπινο σώμα υποστεί μόνιμη βλάβη, γιατί να μην το επισκευάσουμε με επιπρόσθετες ικανότητες;
–Πόσο απέχουμε από το να γίνουμε πραγματικά κυβόργια; Αυτή τη στιγμή, η επιστήμη κινείται σε δύο κατευθύνσεις: η μία είναι η επαύξηση (ενίσχυση) των ανθρώπων, δηλαδή, η έρευνα με τις προσθετικές τεχνολογίες, τα εξωσκελετικά συστήματα κ.ο.κ. Η άλλη κατεύθυνση είναι η ανάπτυξη ανθρωποειδών ρομπότ, που να εκτελούν ανθρώπινες λειτουργίες. Αυτές οι δύο έρευνες κινούνται παράλληλα. Όμως, μπορούμε να φανταστούμε ένα μέλλον που οι επαυξημένοι άνθρωποι και τα ανθρωποειδή ρομπότ θα συγκλίνουν και δεν θα έχει νόημα πια να διακρίνουμε το ένα από το άλλο. Θα είναι σε 50 χρόνια, σε 100, ή περισσότερα, αλλά συμβαίνει ήδη σιγά- σιγά, είτε το θέλουμε είτε όχι. Αν κάποιος έχει κατεστραμμένο καρδιακό σύστημα, μπορεί να κάνει μεταμόσχευση ή να αποκτήσει τεχνητή καρδιά. Συνεπώς, η καρδιά του δεν θα είναι πλέον βιολογική. Το φυσικό ανθρώπινο σώμα βρίσκεται στην υπερβολή της βιολογίας του. Aνέκαθεν απαιτούσε πρόσθετα όργανα και τεχνουργήματα, όπως γλώσσα, εργαλεία, μηχανές κ.λπ. Αυτά καθορίζουν την τροχιά της ανθρώπινης ύπαρξης. Επομένως, το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να ενσωματώνεις την τεχνολογία με διαφορετικούς τρόπους.
–Βλέπετε τη δουλειά σας ως μορφή αντίστασης ή προσαρμογής; Αναπτύσσουμε συνεχώς νέα εργαλεία, νέες μηχανές, κβαντικούς υπολογιστές, τεχνητή νοημοσύνη. Οι άνθρωποι είμαστε από τη φύση μας φιλοπερίεργα όντα– δεν ικανοποιούμαστε με τη βιολογία μας, δεν μας αρκεί η απλή αντίληψη του κόσμου· θέλουμε να την υπερβούμε. Θέλουμε να βλέπουμε πέρα από τις οπτικές μας δυνατότητες. Με τα τηλεσκόπια στο διάστημα μπορούμε αποτελεσματικά να δούμε δισεκατομμύρια χρόνια πίσω στο παρελθόν. Η περιέργεια είναι μια θεμελιώδης ανθρώπινη ιδιότητα. Ως περίεργα όντα, λοιπόν, θέλουμε να εξερευνούμε εναλλακτικές δυνατότητες.
–Ποιο βλέπετε ως το επόμενο βήμα στην ανθρώπινη επαύξηση; Τι λείπει από τις τρέχουσες τεχνολογικές μας δυνατότητες; Πρέπει να θυμόμαστε ότι το μέλλον δεν είναι προβλέψιμο. Πρέπει να παραμένει ανοιχτό στο ενδεχόμενο αλλαγών και πρέπει πάντα να το διατηρούμε απρόοπτο. Δεν θεωρώ ότι πρέπει να φανταζόμαστε πως κάτι θα συμβεί αναγκαστικά. Για παράδειγμα, ποιος μπορούσε να φανταστεί πριν από 50 χρόνια την κατεύθυνση που θα έπαιρνε η νανοτεχνολογία; Σήμερα, μπορούμε να δημιουργήσουμε νανοαισθητήρες και νανομηχανές που μπορούν να εισαχθούν στο σώμα. Ναι, μπορούμε να κάνουμε εικασίες, να υποθέτουμε πράγματα με βάση τις τρέχουσες εξελίξεις, αλλά δεν μπορούμε να εξαλείψουμε την αβεβαιότητα που φέρνουν οι νέες καινοτομίες και οι επόμενες γενιές ανθρώπων με τις διαφορετικές τους ιδέες.
–Η τέχνη και η μυθοπλασία συχνά προβλέπουν κάποιες εξελίξεις… Κάποιες προβλέψεις είναι εύστοχες και ενδιαφέρουσες και κάποιες όχι. Προσωπικά, δεν είμαι ούτε ουτοπιστής ούτε δυστοπιστής. Έζησα 20 χρόνια στην Ιαπωνία κι εκεί δεν υπάρχει ο δυτικός, φρανκενσταϊνικός φόβος ότι οι μηχανές θα κυριαρχήσουν. Ο ιαπωνικός πολιτισμός ενσωματώνει πιο εύκολα τα ρομπότ, αισθάνεται μεγαλύτερη άνεση με τη ρομποτική, σε αντίθεση με τις δυστοπικές αντιλήψεις που διατηρούμε στη Δύση.
–Θα σκεφτόσασταν ποτέ να ενσωματώσετε πλήρως τεχνητή νοημοσύνη στο σώμα σας- λ.χ. ένα νευρωνικό εμφύτευμα που θα ενίσχυε τη γνωστική σας λειτουργία; Ακούγεται ενδιαφέρον. Το πρόβλημα είναι ότι δεν βρίσκεις κανέναν γιατρό που θα το επιχειρούσε. Προς το παρόν, το μόνο πειραματικό πρότζεκτ που έχει γίνει ως προς την εμφύτευση στον ανθρώπινο εγκέφαλο επικαλείται τους ηθικούς λόγους της αποκατάστασης κάποιας λειτουργίας σε άτομα με σοβαρή παράλυση. Νομίζω ότι η ιδέα της Neuralink είναι εφικτή και αποτελεί μια ενδιαφέρουσα κατεύθυνση. Ωστόσο, προς το παρόν και πιθανότατα και για τα επόμενα 50 χρόνια, κάτι τέτοιο δεν θα είναι κοινωνικά αποδεκτό. Μόλις τώρα αρχίζουμε να βλέπουμε πειράματα με εμφύτευση μικροτσίπ κάτω από το δέρμα κι αυτά γίνονται κυρίως από την κοινότητα σωματικής τροποποίησης (body modification community), από τους grinder και τους βιοχάκερ στις ΗΠΑ.
–Είχατε ποτέ κάποια σχέση μ’ αυτή την κοινότητα; Με θεωρούν ένα είδος πρωτοπόρου. Ήμουν κάποτε κύριος ομιλητής σε συνέδριο για τη βιο-τροποποίηση του σώματος (body hacking). Εκεί γνώρισα έναν ακρωτηριασμένο άντρα με ολόκληρο προσθετικό χέρι και μια γυναίκα με προσθετικό πόδι. Κανείς τους δεν προσπαθούσε να κρύψει το τεχνητό μέλος για να μοιάζει πιο ανθρώπινο. Ήταν απόλυτα ικανοποιημένοι που το άκρο τους ήταν από ανθρακονήματα ή μέταλλο ή περιείχε τρισδιάστατα εκτυπωμένα εξαρτήματα. Όλοι όσοι παρευρίσκονταν σ’ εκείνο το συνέδριο- ίσως επειδή ήταν νεότεροι και ασχολούνταν με την τεχνολογική τροποποίηση του σώματος- ήταν πολύ άνετοι με την ιδέα των υβριδικών ανθρώπινων σωμάτων. Γενικά, οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο άνετοι. Τα μηχανήματα δεν είναι πλέον κρυμμένα μέσα μας. Συνάντησα πριν χρόνια σε ιατρικό συνέδριο στο Παρίσι τον πρώτο ασθενή με διπλή μεταμόσχευση χεριών. Και τα δύο του χέρια προέρχονταν από δότη που ήταν πια νεκρός. Μέσα σε έξι μήνες μπορούσε να κινήσει τα δάχτυλα και είχε μια στοιχειώδη αίσθηση πίεσης και θερμοκρασίας. Κοινωνικά, δεν υπάρχει πια πρόβλημα αν φέρεις το νεφρό κάποιου άλλου μέσω μεταμόσχευσης. Αλλά, αν έχεις χέρι ή πρόσωπο κάποιου άλλου, αυτό δημιουργεί νέες ηθικές και κοινωνικές προκλήσεις. Παρ’ όλα αυτά, βλέπω ότι ολοένα και συνηθίζουμε την ιδέα της υβριδοποίησης του σώματος.
–Υπάρχει κάτι σε σχέση με την καταγωγή σας που νιώθετε ότι διαμόρφωσε την κατοπινή σας πορεία; Δεν θα το έλεγα. Φυσικά, όταν ήμουν στην Σχολή Καλών Τεχνών, μελετήσαμε την ελληνική τέχνη και ιστορία, το ελληνικό γυμνό σώμα, τον Κούρο και τις Κόρες. Ελληνικά μιλάω μόνο με τη μητέρα μου όταν την επισκέπτομαι. Καταλαβαίνω αρκετά, αλλά δεν μιλάω καθημερινά για να τα εξασκήσω.
-Πώς αντέδρασε η οικογένειά σας στις πρώιμες καλλιτεχνικές σας αναζητήσεις και τη μετέπειτα πορεία σας προς τη μετατροπή του σώματος; Οι γονείς μου δεν ήταν μορφωμένοι και φυσικά δεν καταλάβαιναν πολλά από τέχνη. Θα προτιμούσαν να γίνω γιατρός, αρχιτέκτονας ή μηχανικός. Δεν συζητούσαμε πολύ για την καλλιτεχνική μου πρακτική. Ο πατέρας μου, όταν τον επισκεπτόμουν, στα πρώτα 10 λεπτά που πίναμε καφέ και κουβεντιάζαμε μού έλεγε: «δεν πίνεις, δεν καπνίζεις, δεν έχεις γυναίκα, τότε πού τρως τα λεφτά σου;» (γέλια) Πώς να του εξηγήσω ότι τα ξοδεύω στην τέχνη μου; Πάντως, τρέφω μεγάλη εκτίμηση και αγάπη για τους γονείς μου. Όταν πήγε ο πατέρας μου στην Αυστραλία δούλεψε σκληρά ως ταξιτζής, μηχανικός, ράφτης, οικοδόμος. Ήταν επιδέξιος και έξυπνος με τον δικό του τρόπο. Ήρθαν κάποτε με τη μητέρα μου σε μια περφόρμανς του «Τρίτου Χεριού» στο Τόκιο, αλλά ήταν εντελώς πελαγωμένοι. Όταν έκανα το πρότζεκτ του «Αυτιού στο Χέρι» δεν εξήγησα ποτέ την κατάσταση με τις εγχειρήσεις κ.λπ. στη μητέρα μου- ο πατέρας μου είχε πεθάνει στα 75 του.
–Δηλαδή δεν το έχει μάθει ακόμη; Το έμαθε πια. Μια μέρα την επισκέφτηκα και κρατούσε μια ελληνική εφημερίδα με τη φάτσα μου στο πρωτοσέλιδο. Οπότε, το «μυστικό» αποκαλύφθηκε (γέλια). Ούτε τα αδέρφια μου ήταν χώρου. Ήταν δύσκολο να επικοινωνήσουμε.
–Πώς οδηγηθήκατε σ’ αυτό το πεδίο; Πάντα ήθελα να γίνω καλλιτέχνης, αλλά είχα μια απλοϊκή ιδέα τι σημαίνει αυτό. Πήγα στη καλλιτεχνική σχολή και έκανα γλυπτική, συγκόλληση, χύτευση, χάραξη και τέτοια, αλλά δεν μ’ ενδιέφεραν τόσο. Έτσι άρχισα να σκέφτομαι ότι ίσως μπορώ να χρησιμοποιήσω το σώμα μου ως έργο τέχνης. Κάποιες από τις πρώιμες περφόρμανς μου αφορούσαν στην ενίσχυση σωματικών σημάτων και ήχων: καρδιακού παλμού, μυϊκών συσπάσεων, αναπνοής. Το ένα έφερε το άλλο και άρχισα να εξερευνώ τα όρια του σώματος με τις περφόρμανς αναρτήσεων και κατόπιν με την επαύξηση του σώματος και έφτασα στις πρόσφατες όπως η περφόρμανς «Re-wired/ Re-mixed», όπου για πέντε μέρες, επί έξι ώρες καθημερινά, μπορούσα να δω μόνο με τα μάτια κάποιου στο Λονδίνο, να ακούσω μόνο με τα αυτιά κάποιου στη Νέα Υόρκη, ενώ εγώ βρισκόμουν στην Αυστραλία, στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης του Περθ. Στεκόμουν όρθιος μ’ ένα εξωσκελετικό χέρι που συχνά χειριζόταν άλλος. Η ιδέα ήταν να μοιραστώ οπτικά, ακουστικά ή και απτικά ερεθίσματα με άλλους ανθρώπους σε διαφορετικά μέρη, διανέμοντας τον έλεγχο του σώματός μου.
–Πόσο έχει αλλάξει με τα χρόνια η αντίδραση του κοινού απέναντι στη δουλειά σας; Είναι πιο δεκτικό τώρα; Εξαρτάται. Πολλές περφόρμανς αναρτήσεων είχαν γίνει σε ιδιωτικούς χώρους ή απομακρυσμένα μέρη. Υπήρξαν μερικές δημόσιες, αλλά δεν υπήρχε κοινό, μόνο οι άνθρωποι που με βοηθούσαν. Στη Νέα Υόρκη, που έκανα τη δημόσια περφόρμανς πάνω από την East 11th Street, με συνέλαβαν. Στην Κοπεγχάγη, αντίθετα, η αστυνομία με βοήθησε συντονίζοντας την οδική κυκλοφορία ενώ κρεμόμουν από ψηλά. Όταν ζούσα στην Ιαπωνία και εργαζόμουν πάνω στο «Τρίτο Χέρι», οι φίλοι μου Ιάπωνες καλλιτέχνες με περιγελούσαν με τη φράση «high tech, low art» (γέλια). Αλλά πλέον η χρήση υψηλής τεχνολογίας στην τέχνη είναι πολύ διαδεδομένη εκεί και πολλοί νεότεροι τη χρησιμοποιούν. Σε Ιαπωνία και Κορέα αυτά τα πρότζεκτ γίνονται όλο και πιο αποδεκτά. Οι αντιδράσεις έχουν να κάνουν και με την κουλτούρα. Στο Μεξικό είναι πιο ενθουσιώδεις, ενώ στην Ιαπωνία συγκρατημένοι.
-Ανησυχήσατε ποτέ για την ασφάλειά σας σε οποιαδήποτε από τις περφόρμανς; Ποτέ δεν έκανα κάτι προμελετημένα επικίνδυνο.
–Εμένα μου φαίνεται αρκετά επικίνδυνο αυτό που κάνετε… (Γέλια) Συλλαμβάνεις μια ιδέα και προσπαθείς να τη σχεδιάσεις όσο καλύτερα γίνεται. Φυσικά, ανά πάσα στιγμή μπορεί να συμβεί κάτι αναπάντεχο. Αλλά ποτέ δεν έκανα κάτι απερίσκεπτα επικίνδυνο. Στην Κοπεγχάγη, το σώμα μου ήταν κρεμασμένο από ύψος 60 μέτρων με άγκιστρα περασμένα στο δέρμα μου. Θεωρητικά, δεν υπήρχε ασφάλεια. Στην πράξη υπήρχε. Οι περφόρμανς δεν γίνονται για να σοκάρουν. Δεν πρόκειται για ριψοκίνδυνες ακροβατικές επιδείξεις. Αν ήταν έτσι, θα μπορούσα να σκεφτώ πολλές σοκαριστικές ιδέες. Υπάρχουν πολύ πιο επικίνδυνες ανθρώπινες δραστηριότητες.
–Πιστεύετε ότι η έννοια του πόνου θα μεταβληθεί σ’ έναν κόσμο όπου τα σώματα επαυξάνονται ή αντικαθίστανται με συνθετικά μέρη; Η βιολογική μας κατάσταση είναι δομημένη γύρω από την ηδονή και τον πόνο. Η ηδονή μάς ανταμείβει όταν κάνουμε ωραία πράγματα για το σώμα μας, ενώ ο πόνος μάς προειδοποιεί ότι κάνουμε κάτι βλαβερό. Ο πόνος είναι για μένα ένα πρώιμο σύστημα προειδοποίησης ότι προκαλούμε ζημιά στο σώμα μας. Η εμπειρία της ηδονής και του πόνου δεν θα εκλείψει απλά επειδή θα επαυξηθούμε τεχνολογικά. Θα υπάρξουν νέοι τύποι εμπειριών που ίσως δημιουργήσει η υβριδοποίηση της βιολογίας με την τεχνολογία. Σήμερα μπορούμε μόνο να συνδεθούμε εξ αποστάσεως με εικόνα και φωνή. Με τις νέες απτικές τεχνολογίες που παρέχουν αίσθηση επαφής θα μπορούμε να αλληλεπιδρούμε, έχοντας μεγαλύτερη αίσθηση της παρουσίας του άλλου. Θα έχουμε οικειότητα χωρίς εγγύτητα, μέσα από μια εμπειρία ουσιαστικά εικονική. Για παράδειγμα, θα αγγίζω το στήθος μου στο σπίτι μου και η σύντροφός μου στη Νέα Υόρκη θα νιώθει να χαϊδεύεται το δικό της. Υπάρχει η δυνατότητα μέσω ηλεκτρικής μυϊκής διέγερσης ή μαλακών εξωσκελετών, να έχουμε απομακρυσμένες εμπειρίες που μπορούν να γίνουν πολύ αισθησιακές, ευχάριστες, αν και δεν είναι κάτι που έχω προσωπικά εξερευνήσει.
–Ποια είναι η πιο παρεξηγημένη πτυχή του έργου σας; Όταν έκανα τις πρώτες αναρτήσεις, κατά το δεύτερο κύμα του φεμινισμού, οι περφόρμανς μου παρερμηνεύτηκαν ως βίαιες, μαζοχιστικές πράξεις, χαρακτηριστικές των αρσενικών. Όμως, εγώ θεωρώ ότι η τεχνολογία, σε μεγάλο βαθμό, εξισώνει τα δύο φύλα, εξαλείφοντας τις «δεξιότητες φύλου». Δεν έχει σημασία αν είσαι άντρας ή γυναίκα, μπορείς να είσαι εξίσου γρήγορος και έξυπνος. Θέλω να ελπίζω ότι πλέον έχουν αλλάξει γνώμη για μένα.
–Η εξερεύνηση του πόνου δεν ήταν ποτέ στόχος σας; Σε καμία περίπτωση. Αν μια γυναίκα μείνει έγκυος, δεν το κάνει επειδή της αρέσει ο πόνος, αλλά για να γεννήσει το παιδί. Ο καλλιτέχνης έχει μια συγκεκριμένη εννοιολογική κατεύθυνση κι είναι σημαντικό να αναλάβει τις φυσικές συνέπειες των ιδεών του. Αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα σε έναν καλλιτέχνη παραστατικών τεχνών κι έναν εικαστικό. Ένας ζωγράφος δεν αμφισβητεί τόσο το σώμα του. Ρισκάρει πνευματικά ή ψυχικά, αλλά όχι σωματικά.
–Καθώς η τέχνη από τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται, πιστεύετε ότι η ανθρώπινη δημιουργικότητα θα εξακολουθεί να έχει αναντικατάστατο ρόλο; Κινδυνεύουν οι καλλιτέχνες να καταστούν κι αυτοί παρωχημένοι, όπως τα σώματα; (Γέλια) Γνώμη μου είναι ότι οι καλλιτέχνες πάντα προσαρμόζονται και ότι η τέχνη πάντα θα είναι καινοτόμα, με τον τρόπο της. Όταν εφευρέθηκε η φωτογραφία, γιατί να θέλεις να είσαι πια ζωγράφος πορτρέτων; Έτσι άλλαξε η πορεία της τέχνης και η ζωγραφική είχε λιγότερο να κάνει με τη ρεαλιστική αναπαράσταση. Τα έργα έγιναν πιο εξπρεσιονιστικά, αφορούσαν τη διάθεση, το συναίσθημα κι όχι την εμφάνιση. Η τέχνη πορεύεται χέρι- χέρι με την τεχνολογία.
–Ο τεχνολόγος Μπιλ Τζόι υποστήριζε το 2000 ότι «το μέλλον δεν μας χρειάζεται». Πώς σας φαίνεται αυτή η πρόβλεψη; Λοιπόν, δεν χρειάζεται εσένα ή εμένα, αλλά σίγουρα χρειάζεται κάποιους. Συνήθως κυριαρχεί μια ρομαντική νοσταλγία για το τι σημαίνει «σώμα» και ειδικά «βιολογικό σώμα». Αποφεύγουμε να το βελτιώσουμε επειδή «το δημιούργησε ο Θεός». Ωστόσο, ιστορικά, η έννοια του σώματος αλλάζει. Πριν από 200-300 χρόνια, αν κάποιος είχε βαλβίδα χοίρου στο σώμα του, θα τον περνούσαν για μάγο και θα τον έκαιγαν στην πυρά. Πλέον, άνθρωποι με αναπηρία μπορούν να κινούνται πιο γρήγορα κι από μένα στο αναπηρικό τους αμαξίδιο. Πριν από όχι και τόσο πολλά χρόνια, ήταν αδιανόητο ότι θα μπορούσαμε ν’ ανταλλάσσουμε μέρη ή όργανα του σώματος. Πλέον, αν κάποιος χάσει το χέρι του θα μπορεί να αποκτήσει μηχανικό. Επίσης, όλο και περισσότερο κατοικούμε διαστημικούς σταθμούς και σκεφτόμαστε να επιστρέψουμε στο φεγγάρι ή να αποικήσουμε τον Άρη. Όλα αυτά, με την πάροδο του χρόνου, δεν αλλάζουν μόνο τη νοοτροπία αλλά και τη φυσιολογία μας.
–Δεν ανησυχείτε μήπως κάποια μέρα οι άνθρωποι αντικατασταθούν; Αυτό θα σημαίνει ότι η νοημοσύνη θα αναπαράγεται διαφορετικά. Αυτή η διαδικασία είναι σταδιακή, δεν θα συμβεί από τη μια μέρα στην άλλη. Προς το παρόν, αν θέλεις να εμφυτεύσεις έναν υπολογιστή στο σώμα σου, υπάρχουν αρκετά προβλήματα: η βιοσυμβατότητα, το ενδεχόμενο μόλυνσης, η κλίμακα. Δεν είναι εύκολο. Με την αλματώδη εξέλιξη της μινιατουροποίησης και της νανοκλίμακας, η τεχνολογία θα καθίσταται όλο και περισσότερο μέρος του σώματος. Σε 2000 χρόνια, μπορεί να μοιάζουμε ακριβώς όπως τώρα, με τη διαφορά ότι εντός μας θα έχουμε πληθώρα νανορομπότ και νανοαισθητήρων και το σώμα μας θα επανασχεδιάζεται από μέσα προς τα έξω. Ανεπαίσθητα, σταδιακά, χωρίς καν να συνειδητοποιούμε ότι συμβαίνει, όλο και περισσότερο το σώμα θα μετατρέπεται σε ένα υβρίδιο από σάρκα, μέταλλο και κώδικα, δηλαδή θα συνδυάζει τη βιολογία με την τεχνολογία και τα υπολογιστικά συστήματα.
* Ευχαριστούμε το Ίδρυμα PSI για τη φιλοξενία και την παραχώρηση των φωτογραφιών του Ντανίλα Πάρνιουκ.
Ελεύθερα, 6.4.2025
