Μια νέα επιστημονική μελέτη φέρνει στο φως έναν λιγότερο γνωστό θησαυρό της κυπριακής φύσης: τη βιοποικιλότητα που αναπτύσσεται σε ενεργά και ανενεργά λατομεία του νησιού. Η έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο προγράμματος περιβαλλοντικής αξιολόγησης, καταγράφει και αναλύει τα οικοσυστήματα που αναδύονται ή διατηρούνται εντός των λατομικών περιοχών, προσφέροντας νέα δεδομένα για τη σχέση μεταξύ ανθρώπινης δραστηριότητας και φυσικού περιβάλλοντος.
Σύμφωνα με τους συντάκτες της μελέτης, αρκετές περιοχές που σήμερα φέρουν τα σημάδια της εντατικής εκμετάλλευσης παρουσιάζουν σημαντικές συγκεντρώσεις ειδών, πολλά από τα οποία είναι ενδημικά ή προστατευόμενα. Πτηνά, ερπετά, αμφίβια, σπάνια είδη φυτών και έντομα έχουν βρεθεί να κατοικούν ή να φωλιάζουν στα μεταλλαγμένα από τον άνθρωπο τοπία των λατομείων.
Με αφορμή την παρουσίαση μιας καινοτόμου μελέτης στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα λατομεία αλλάζει ριζικά. Η μελέτη, με τίτλο «Καταγραφή και Αξιολόγηση της Βιοποικιλότητας σε Λατομεία Αδρανών Υλικών στην Κύπρο», παρουσιάστηκε πρόσφατα σε εκδήλωση που συγκέντρωσε κρατικούς και άλλους αξιωματούχους, ακαδημαϊκούς, περιβαλλοντικούς φορείς, εκπροσώπους της βιομηχανίας και ενδιαφερόμενους πολίτες.
Πρόκειται για το πρώτο, εθνικής εμβέλειας εγχείρημα στην Ευρώπη που εξετάζει συστηματικά την κατάσταση της βιοποικιλότητας σε λατομικές περιοχές μιας χώρας. Η μελέτη εκπονήθηκε από το Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου, υπό τον συντονισμό του Καθηγητή Σπύρου Σφενδουράκη, με ανάθεση από τον Παγκύπριο Σύνδεσμο Σκυροποιών και τη στήριξη του Ευρωπαϊκού Συνδέσμου Λατομείων.
Στην εκδήλωση παρευρέθηκαν η Υπουργός Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος, η Επίτροπος Περιβάλλοντος, ο πρόεδρος του Συμβουλίου του Πανεπιστημίου Κύπρου, οι Διευθυντές του Τμήματος Περιβάλλοντος και της Υπηρεσίας Μεταλλείων και Λατομείων, καθώς και περιβαλλοντικές οργανώσεις και εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών. Όλοι συμφώνησαν σε ένα σημείο: η μελέτη αυτή σηματοδοτεί την αρχή ενός νέου διαλόγου για τη βιώσιμη εξορυκτική δραστηριότητα.
Νέα δεδομένα – Νέες προοπτικές
Με σύνθημα «Νέα δεδομένα – Νέες προοπτικές», η ερευνητική ομάδα επιχείρησε να αξιολογήσει εάν και πώς επηρεάζεται η βιοποικιλότητα από τις λατομικές δραστηριότητες. Η απάντηση δεν είναι απλώς θετική, είναι σχεδόν ανατρεπτική: με κατάλληλη διαχείριση, τα λατομεία μπορούν να αποτελέσουν καταφύγια ζωής, φιλοξενώντας πλούσια και σπάνια είδη, ενίοτε σε μεγαλύτερη ποικιλία από ό,τι σε φυσικές περιοχές του περιβάλλοντός τους.
Η μελέτη κάλυψε 10 λατομεία αδρανών υλικών (Παρεκκλησιά, Μιτσερό, Σια, Πυργά, Ξυλοφάγου, Μοσφιλωτή, Άγιος Σωζόμενος, Βάσα, Φαρμακάς, Ανδρολύκου), αντιπροσωπευτικά των γεωγραφικών ζωνών της Κύπρου σε όλες τις επαρχίες. Η καταγραφή πραγματοποιήθηκε σε δύο εποχές, άνοιξη και φθινόπωρο, ώστε να ληφθεί υπόψη η εποχική μεταβολή της βιοποικιλότητας.
Η πρωτοτυπία της μελέτης έγκειται στο γεγονός ότι δεν περιορίστηκε σε οπτικές παρατηρήσεις, αλλά χρησιμοποίησε σύνθετα πρωτόκολλα: καταγραφή φυτών, τοποθέτηση παγίδων εδάφους για έντομα και ισόποδα, οπτική και ακουστική παρακολούθηση πτηνών, ενεργή αναζήτηση ερπετών, ακόμα και χαρτογράφηση τύπων οικοτόπων σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Οκτώ ομάδες οργανισμών, δεκάδες χιλιάδες δεδομένα
Το εύρος της μελέτης καλύπτει 8 διαφορετικές βιολογικές ομάδες: φυτά, πτηνά, ερπετά, αμφίβια, θηλαστικά, πεταλούδες, σκαθάρια και χερσαία ισόποδα. Το σύνολο των δεδομένων προέρχεται από πέραν των 50 χιλιάδων παρατηρήσεων, με ποσοτική και ποιοτική ανάλυση.
Μεταξύ των βασικών ευρημάτων περιλαμβάνονται:
- 435 είδη και υποείδη φυτών, εκ των οποίων 27 είναι ενδημικά. Πέντε περιλαμβάνονται στο Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου.
- 104 είδη πτηνών, πολλά από τα οποία καταγράφηκαν αποκλειστικά σε αποκατεστημένα λατομεία.
- 11 είδη ερπετών και αμφιβίων, με ισχυρή παρουσία ενδημικών ειδών.
- 132 είδη σκαθαριών και 35 είδη πεταλούδων, συμπεριλαμβανομένων και 6 ενδημικών.
- 23 είδη ισοπόδων, με σαφή γεωγραφική διαφοροποίηση.
Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι αποκατεστημένες περιοχές εντός των λατομείων παρουσιάζουν βιοποικιλότητα ισότιμη ή και υψηλότερη από τις γειτονικές φυσικές περιοχές. Ορισμένα είδη, μάλιστα, εντοπίζονται αποκλειστικά σε τέτοιες θέσεις, γεγονός που καταρρίπτει τον μύθο των «νεκρών τοπίων».
Τι αποκαλύπτει η βιοποικιλότητα των λατομείων
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα της μελέτης αφορά τη σύγκριση της βιοποικιλότητας εντός και εκτός των λατομείων. Αν και η κοινή αντίληψη θέλει τα λατομεία να είναι περιοχές υποβαθμισμένες, χωρίς οικολογική αξία, η έρευνα αποδεικνύει το αντίθετο: οι περιοχές που βρίσκονται υπό αποκατάσταση φιλοξενούν πληθώρα ειδών, σε πολλές περιπτώσεις περισσότερα και από τα φυσικά οικοσυστήματα της περιοχής.
Η βιοποικιλότητα δεν εξαρτάται απλώς από το αν η περιοχή είναι φυσική ή ανθρωπογενής, αλλά κυρίως από την ποικιλία μικροενδιαιτημάτων, την ετερογένεια του τοπίου και τη σύνδεση με φυσικούς βιότοπους. Εκεί ακριβώς υπερτερούν αρκετά λατομεία, ειδικά όσα βρίσκονται πλησίον ποταμών, ρεμάτων, μικτών δασών ή ημιφυσικών εκτάσεων.
Εντυπωσιακή παρουσία φυτών
Οι φυτοκοινωνίες που αναπτύσσονται σε αποκατεστημένα λατομεία χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία. Δεν πρόκειται μόνο για επιβίωση ανθεκτικών ειδών σε υποβαθμισμένα εδάφη, αλλά για δημιουργία νέων συνδυασμών ειδών, συχνά με ενδημικά φυτά και είδη που σπανίζουν στις γύρω περιοχές.
Οι ερευνητές κατέγραψαν 435 είδη και υποείδη φυτών, με εντυπωσιακή παρουσία σε περιοχές όπως το Μιτσερό και η Παρεκκλησιά. Τα φυσικά υποστρώματα και η περιοδική διατάραξη φαίνεται να ευνοούν την εγκατάσταση ειδών που αποφεύγουν τα σκιερά δάση. Αξιοσημείωτο είναι ότι πολλά ξενικά είδη περιορίζονται σε θέσεις με πρόσφατες φυτεύσεις, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της φυσικής αναγέννησης αντί της επιβολής ομοιογενούς φυτικής κάλυψης.
Περισσότερα είδη πτηνών
Οι υδατοσυλλογές των λατομείων λειτουργούν ως «οικολογικά μαγνήτες» για τα πουλιά. Σε αρκετές περιπτώσεις, καταγράφηκαν περισσότερα είδη πτηνών εντός των λατομείων παρά στις φυσικές περιοχές. Οι παροδικοί υγρότοποι και οι ανοικτές επιφάνειες προσφέρουν ενδιαιτήματα για παρυδάτια είδη, εντομοφάγα και αρπακτικά.
Στην Παρεκκλησιά, για παράδειγμα, καταγράφηκαν πτηνά όπως ο κιρκινέζι, ο τρυποφράχτης, η σταρήθρα, καθώς και μεταναστευτικά είδη. Η ετερογένεια του μικροτοπίου (λιμνούλες, θάμνοι, πετρώδη σημεία) δημιουργεί ένα μωσαϊκό που προσελκύει τη μικροπανίδα. Η παρουσία ειδών φωλεοποιίας εντός αποκατεστημένων περιοχών δείχνει ότι τα λατομεία μπορούν να υποστηρίξουν μόνιμες οικολογικές δομές.
Ερπετά και αμφίβια, οι αποδείξεις για τη δομή των ενδιαιτημάτων
Τα ερπετά είναι από τους καλύτερους βιοδείκτες για τη δομή του ενδιαιτήματος. Οι καταγραφές έδειξαν ότι το ποσοστό εμφάνισης ενδημικών ερπετών εντός αποκατεστημένων περιοχών είναι υψηλό. Η παρουσία του κυπριακού φιδιού (Hierophis cypriensis), του κυπριακού σαμιαμιού (Mediodactylus amictopholis) και της τρανόσαυρας (Stellagama stellio) συνδέεται με την ύπαρξη φυσικών στοιχείων όπως πέτρες, ρωγμές, παλαιά κτίσματα και σκίαση.
Τα αμφίβια, πιο απαιτητικά ως προς την υγρασία, εντοπίστηκαν κυρίως κοντά σε εποχικούς υγρότοπους και λιμνάζοντα νερά. Το πράσινο βάτραχο Pelophylax cypriensis καταγράφηκε σε λατομεία με σταθερή υδατοσυλλογή. Αυτό επιβεβαιώνει ότι οι υγρές ζώνες εντός των λατομείων είναι κρίσιμες για είδη που εξαρτώνται από το νερό, ένα συχνά παραγνωρισμένο στοιχείο.
Ασπόνδυλα, οι αφανείς πρωταγωνιστές
Τα εδαφόβια σκαθάρια των οικογενειών Carabidae και Tenebrionidae, οι πεταλούδες και τα ισόποδα αποκάλυψαν ευρήματα με επιστημονική αξία. Η κατανομή τους φάνηκε να επηρεάζεται από μικροκλιματικά στοιχεία, την κάλυψη του εδάφους και το ιστορικό διατάραξης του χώρου.
Σκαθάρια του γένους Calathus και Harpalus απαντούν περισσότερο σε εκτάσεις με λιγότερη οργανική ύλη και περισσότερες ανοιχτές επιφάνειες. Οι πεταλούδες παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλία σε περιοχές με υψηλή ανθοφορία, δείγμα καλής οικολογικής ανάκαμψης. Σημαντικό εύρημα αποτελεί η καταγραφή ενδημικών ισοπόδων σε αποκατεστημένα λατομεία, επιβεβαιώνοντας ότι αυτά τα ασπόνδυλα επιστρέφουν μόλις αποκατασταθούν στοιχειώδεις συνθήκες εδάφους και μικροβιοτόπων.
Χώροι για οικολογική σταθερότητα
Η αξία της μελέτης δεν έγκειται μόνο στην καταγραφή ειδών, αλλά στην ανάλυση της σύνθεσης των βιοκοινοτήτων. Οι ομάδες ειδών που συγκροτούνται σε κάθε λατομείο αποτυπώνουν τη δυνατότητα των χώρων αυτών να φιλοξενούν σταθερές οικολογικές κοινότητες.
Το στοιχείο αυτό καταρρίπτει την άποψη ότι η ζωή στα λατομεία είναι αποσπασματική. Αντίθετα, η μελέτη δείχνει ότι σε περιπτώσεις σωστής αποκατάστασης, δημιουργείται οικολογική σταθερότητα, όπου επανεμφανίζονται είδη με οικολογική αλληλεξάρτηση.
Η αξία των ευρημάτων για το περιβάλλον
Η μελέτη δεν περιορίστηκε στην επιστημονική τεκμηρίωση, λειτούργησε και ως εργαλείο πολιτικής. Ανέδειξε μετρήσιμα δεδομένα, αλλά και πρακτικές που μπορούν να ενσωματωθούν στη διαχείριση των λατομείων. Στην πραγματικότητα, μεταφέρει τη συζήτηση από τη ρητορική περιβαλλοντικής ευαισθησίας στην εφαρμοσμένη πολιτική, ενισχύοντας τη θέση πως η παραγωγική δραστηριότητα δεν είναι καταδικαστικά ασύμβατη με τη φύση.
Το βασικό πολιτικό μήνυμα είναι απλό αλλά κρίσιμο: Η εξορυκτική δραστηριότητα, όταν συνοδεύεται από οικολογικά τεκμηριωμένη αποκατάσταση και σεβασμό στη φυσική κληρονομιά, μπορεί να μετατραπεί από περιβαλλοντική απειλή σε ευκαιρία για τη βιοποικιλότητα.
Ανάπτυξη με τη φύση» και όχι «Ανάπτυξη ή φύση»
Κομβικής σημασίας για την επιτυχία της μελέτης ήταν η τριμερής συνεργασία μεταξύ επιστημονικής κοινότητας, βιομηχανίας και κρατικών αρχών. Ο Παγκύπριος Σύνδεσμος Σκυροποιών επέδειξε συνέπεια και διάθεση αυτοκριτικής, το Πανεπιστήμιο Κύπρου διατήρησε την επιστημονική του ανεξαρτησία και τα κυβερνητικά τμήματα συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή της έρευνας. Η μελέτη, αν και αφορά ένα τεχνικά εξειδικευμένο θέμα, έχει ευρύτερη πολιτική αξία. Σε μια εποχή που η έννοια της «πράσινης μετάβασης» κυριαρχεί στον δημόσιο διάλογο, τα αποτελέσματα της έρευνας φωτίζουν έναν τομέα συχνά αγνοημένο.
Τα λατομεία, παρά το ρυπαρό τους παρελθόν και τη βιομηχανική τους ταυτότητα, μπορούν να γίνουν πεδία εφαρμογής σύγχρονων πολιτικών προστασίας της φύσης. Και μάλιστα χωρίς να θίγεται η παραγωγική τους λειτουργία.
Η υιοθέτηση των προτάσεων της μελέτης μπορεί να λειτουργήσει ως μοντέλο για άλλους παραγωγικούς τομείς: γεωργία, ενέργεια, υποδομές. Η ιδέα είναι να ξεφύγουμε από το δίπολο «ανάπτυξη ή φύση» και να περάσουμε στο «ανάπτυξη με τη φύση». Σύμφωνα με πηγές από την επιστημονική κοινότητα, αυτό είναι το ζητούμενο και αυτή θα είναι η καλύτερη λύση για τις επόμενες γενιές. Η καταγραφή της βιοποικιλότητας στα λατομεία της Κύπρου, δεν είναι απλώς μια επιστημονική εργασία. Είναι μια αφήγηση που αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε το τοπίο. Μας λέει ότι η φύση δεν είναι στατική ούτε εύθραυστη, είναι δυναμική, αναγεννητική και απρόβλεπτα ανθεκτική. Και ότι ακόμη κι εκεί όπου αφαιρείται η ύλη, η ζωή μπορεί να επιστρέψει, καταλήγουν οι ίδιες πηγές.
Πολιτικές συστάσεις προς τη βιομηχανία και δημόσια διοίκηση
Η επιστημονική ομάδα διατύπωσε ένα σύνολο από ρεαλιστικές προτάσεις, που μπορούν να υιοθετηθούν τόσο από τη δημόσια διοίκηση όσο και από τη βιομηχανία:
- Διατήρηση ή δημιουργία οικολογικών διαδρόμων σύνδεσης μεταξύ λατομείων και γειτονικών φυσικών οικοσυστημάτων. Η «συνδεσιμότητα» των ενδιαιτημάτων είναι κρίσιμη για τη μετακίνηση οργανισμών.
- Αξιοποίηση των υδατοσυλλογών ως μόνιμων ή εποχικών υγροτόπων. Οι παροδικές λιμνούλες, ακόμη και αν δεν έχουν σταθερή υδροφορία, υποστηρίζουν κρίσιμα στάδια του βιολογικού κύκλου πολλών ειδών.
- Αποφυγή μονοσήμαντης δεντροφύτευσης με λίγα είδη. Η τάση να καλύπτονται όλα τα λατομεία με πεύκα ή ευκάλυπτους περιορίζει τη βιοποικιλότητα. Προτείνεται ενίσχυση της φυσικής αναγέννησης.
- Ενσωμάτωση μικροτοπίων και ενδιαιτημάτων όπως πέτρες, ρωγμές, ξηρολιθιές, μικροφυσικά υγροπεδία, για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες διαφορετικών ειδών.
- Έλεγχος των ξενικών χωροκατακτητικών ειδών που συχνά επικρατούν στις πρώτες φάσεις αποκατάστασης και απειλούν την τοπική χλωρίδα.
- Μείωση της φωτορύπανσης και της ηχορύπανσης, ιδιαίτερα σε λατομεία πλησίον περιοχών Natura ή προστατευόμενων οικοτόπων.
- Καθιέρωση παρακολούθησης (monitoring) της βιοποικιλότητας ανά πενταετία, σε σταθερές θέσεις με συγκεκριμένους δείκτες.
Οι παραπάνω προτάσεις δεν είναι θεωρητικές· βασίζονται στις επιτυχίες που καταγράφηκαν σε συγκεκριμένα λατομεία (όπως π.χ. στο Μιτσερό, όπου παρατηρήθηκε φυσική επανεγκατάσταση ενδημικών ειδών σε σημεία χωρίς φυτεύσεις) και μπορούν να εφαρμοστούν άμεσα με χαμηλό κόστος και υψηλή οικολογική απόδοση.
Οικολογική ανασυγκρότηση μέσα από τα λατομεία
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες ιδέες της μελέτης είναι ότι τα λατομεία δεν είναι μόνο περιοχές αποκατάστασης, είναι δυναμικά συστήματα που μπορούν να εξελιχθούν σε νέα οικοσυστήματα. Δεν πρόκειται απλώς για επαναφορά στην πρότερη κατάσταση, αλλά για δημιουργία σύνθετων, πολυεπίπεδων τοπίων που φιλοξενούν πλήθος οργανισμών.
Η έννοια της «οικολογικής ανασυγκρότησης» προτείνει τη μετάβαση από τον «χορταριασμένο λάκκο» στον λειτουργικό βιότοπο. Η παρουσία φυσικών στοιχείων (σκιερά σημεία, γυμνό έδαφος, μικρορυάκια, άγρια χλόη) μπορεί να ενισχύσει τη συνολική περιβαλλοντική αξία ενός λατομείου, ξεπερνώντας ακόμη και την αρχική του κατάσταση.
Η μελέτη προτείνει ακόμη τη δημιουργία ενός εθνικού πλαισίου αποκατάστασης, που θα καθορίζει ελάχιστα πρότυπα βιοποικιλότητας και θα ενσωματώνει τη γνώση από την επιστήμη και τις βέλτιστες πρακτικές.
