Η αρχιτεκτονική στην αρχαία Κύπρο μπορεί να ακούγεται ως ένα πολύ εξειδικευμένο θέμα, όμως για την αρχαιολόγο και υπότροφο Φουλμπράιτ, Κάρολαϊν Μπαρνς, αποτελεί κλειδί για να κατανοήσουμε πώς οι προϊστορικές κοινότητες στην Κύπρο οικοδόμησαν όχι μόνο τον υλικό τους κόσμο, αλλά και τις κοινωνικές τους σχέσεις.
Ως υποψήφια διδάκτορας στο Τμήμα Αρχαίας Μεσογείου και Εγγύς Ανατολής στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας, η διατριβή της Μπαρνς επικεντρώνεται στη δημιουργία των πρώτων αστικών κέντρων στην Κύπρο και εξετάζει πώς οι τοπικές κοινότητες συνδέονταν και αλληλεπιδρούσαν σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Η συμμετοχή της στα αρχαιολογικά προγράμματα στην Καλαβασό και στο Μαρώνι, καθώς και στις ανασκαφές στην Κισσόνεργα–Σκαλιά, καθώς και η υποτροφία Φουλμπράιτ μέσω του CAARI, συνέβαλαν στην εξειδίκευσή της στην ύστερη Εποχή του Χαλκού. Σε αυτή τη συνέντευξη, αναλύει πώς το δομημένο περιβάλλον στην αρχαία Κύπρο μπορεί να αναγνωστεί τόσο ως υλική όσο και ως κοινωνική ιστορία. Αντλώντας από την επιτόπια εργασία, την αρχιτεκτονική μελέτη και την ψηφιακή μοντελοποίηση, αμφισβητεί τις παραδοσιακές αφηγήσεις περί κρατικής συγκρότησης, αναδεικνύοντας την περιφερειακή διαφοροποίηση και την κατανομή της εργασίας. Η Μπαρνς υποστηρίζει ότι η αρχιτεκτονική ήταν ένας ενεργός παράγοντας στη διαμόρφωση της κοινότητας, της ταυτότητας και της εξουσίας από τη βάση προς τα πάνω.
–Τι σας έστρεψε αρχικά προς την μελέτη της αρχαίας αρχιτεκτονικής στην Κύπρο; Το 2022, πήρα υποτροφία για την μεταπτυχιακή μου έρευνα στο Κυπριακό Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχαιολογικής Έρευνας (CAARI). Όσο κοινότοπο και αν φαίνεται σήμερα, το θέμα μου, η τοιχοποιία από λαξευμένους λίθους—δηλαδή οι ορθογώνιοι, λαξευμένοι λίθινοι όγκοι— αποτελούσε κατά την Εποχή του Χαλκού μια εντυπωσιακή μορφή μνημειακότητας. Ενώ παλαιότερες έρευνες είχαν εστιάσει είτε στις πρακτικές πλευρές της χρήσης της πέτρας είτε στις κοινωνικές επιπτώσεις της μνημειακής αρχιτεκτονικής, εγώ και ο συνεργάτης μου, Graham Braun, ενδιαφερθήκαμε για τη σύνθεση αυτών των δύο διαστάσεων.
–Οι υπολογισμοί σας υποδηλώνουν ότι ορισμένα κτίρια θα χρειάζονταν πάνω από 27.000 ώρες εργασίας. Τι μας λέει αυτό για την κοινωνική οργάνωση πίσω από αυτά τα έργα; Αν και οι 27.000 ώρες εργασίας φαίνονται ένα ιδιαίτερα μεγάλο χρονικό διάστημα, είναι σημαντικό να αναλογιστούμε πώς αυτός ο φόρτος εργασίας θα μπορούσε να κατανεμηθεί. Για παράδειγμα, μια ομάδα 10 ατόμων που εργάζονταν 5 ώρες ημερησίως θα χρειαζόταν πολύ περισσότερο χρόνο σε σχέση με μια ομάδα 50 ατόμων που εργάζονταν 8 ώρες την ημέρα. Για να κατανοήσουμε βαθύτερα την κοινωνική οργάνωση που βρισκόταν πίσω από τέτοια έργα, οφείλουμε να κοιτάξουμε πέρα από τους αριθμούς, γι’ αυτό και αυτοί οι υπολογισμοί πρέπει να αποτελούν μόνο ένα μέρος της συνολικής ερμηνευτικής προσέγγισης των αρχαίων οικοδομικών πρακτικών.
–Δεν υπάρχουν στοιχεία για την ύπαρξη κάποιας άρχουσα ελίτ ή καταναγκαστική εργασία στην Κύπρο της Εποχής του Χαλκού. Πώς το ερμηνεύετε αυτό; Μία από τις βασικές προκλήσεις της αρχαιολογίας είναι η διαμόρφωση επιχειρημάτων όταν δεν υπάρχουν τεκμήρια, η οποία ενίοτε αποδίδεται σε ζητήματα ορατότητας — ορισμένα πράγματα διατηρούνται καλύτερα από άλλα ή, σε κάποιες περιπτώσεις, ενδέχεται να μην αναζητούμε τα κατάλληλα στοιχεία στα σωστά σημεία. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι, στην περίπτωση της Κύπρου, γνωρίζουμε πως οι κάτοικοι της Ύστερης Εποχής του Χαλκού χρησιμοποιούσαν ένα σύστημα γραφής γνωστό ως Κυπρο-Μινωική, το οποίο δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Κατά συνέπεια, διαθέτουμε ελάχιστα στοιχεία για την κοινωνική τους οργάνωση και βασιζόμαστε κατά κύριο λόγο στον υλικό πολιτισμό, γεγονός που καθιστά την αρχαιολογία τόσο κρίσιμη για την ανασύνθεση αυτής της περιόδου. Όσον αφορά ειδικά την καταναγκαστική εργασία, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις γι’ αυτήν σε άλλες περιοχές της Μεσογείου —όπως η Αίγυπτος, ο Λεβάντες και το Αιγαίο— κυρίως από γραπτές πηγές. Η απουσία παρόμοιων πηγών στην Κύπρο δεν συνεπάγεται απαραίτητα ότι τέτοιες πρακτικές δεν υπήρχαν· απλώς, με βάση τα μέχρι τώρα δεδομένα, δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα ούτε για την παρουσία ούτε για την απουσία τους.
–Η μελέτη σας αναδεικνύει εντυπωσιακές διαφορές στον τρόπο που επεξεργάζονταν και εκτίθονταν οι λαξευμένοι λίθοι σε διάφορους χώρους. Τι υποδηλώνουν αυτές οι διαφορές για την ταυτότητα στην Κύπρο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού; Οι λαξευτοί λίθοι προβαλλόνταν με αρκετά παρόμοιο τρόπο σε ολόκληρο το νησί, κάτι που υποδηλώνει την ύπαρξη μιας κοινής αρχιτεκτονικής «γλώσσας». Ωστόσο, παρατηρούνται αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις στις κατασκευαστικές μεθόδους και στις λεπτομέρειες επεξεργασίας των λίθων, που ποικίλλουν όχι μόνο από περιοχή σε περιοχή, αλλά ακόμη και μεταξύ γειτονικών τοποθεσιών. Για παράδειγμα, οι τοποθεσίες του Μαρωνιού και της Καλαβασού, παρόλο που απέχουν μόλις επτά χιλιόμετρα μεταξύ τους, παρουσιάζουν διακριτές τεχνικές και αισθητικές επιλογές στη χρήση της ασίδερης λιθοδομής. Αυτές οι διαφοροποιήσεις υποδηλώνουν την ύπαρξη τοπικών ομάδων κατασκευαστών, οι οποίες, χωρίς να λειτουργούν πλήρως απομονωμένα, αντάλλασσαν τεχνικές και δεξιότητες. Συνεπώς, αντί για μία ενιαία ομάδα τεχνιτών που μετακινούνταν ανά την Κύπρο, είναι πιο πιθανό κάθε κοινότητα να διέθετε το δικό της συνεργείο κατασκευής. Παρόμοια στοιχεία περιφερειακού χαρακτήρα και τοπικής εξειδίκευσης παρατηρούμε και στην κεραμική παραγωγή, γεγονός που υποδεικνύει ότι και η λιθουργία ενδέχεται να νοηθεί ως ένα νησιωτικό φαινόμενο με έντονα τοπικά χαρακτηριστικά.
–Πώς επηρέασαν οι διαπολιτισμικές επιρροές τις αρχιτεκτονικές παραδόσεις στην Κύπρο- ιδίως από την περιοχή του Λεβάντες ή την Αίγυπτο; Η διαπολιτισμική ανταλλαγή ανάμεσα στην Κύπρο και τον υπόλοιπο ανατολικομεσογειακό κόσμο αποτελεί διαχρονικά αντικείμενο ενδιαφέροντος για τους αρχαιολόγους. Ερευνητές όπως η Gunnel Hult, ο Eddie Peltenburg και ο Kevin Fisher έχουν εξετάσει ειδικά το ζήτημα των επιρροών στις κατασκευαστικές παραδόσεις. Κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, η Κύπρος συμμετείχε ενεργά στο εμπόριο της Ανατολικής Μεσογείου, και είναι πιθανό να υπήρχε συχνή κινητικότητα τόσο Κυπρίων προς το εξωτερικό όσο και ξένων επισκεπτών στο νησί. Όπως και σε άλλα στοιχεία του υλικού πολιτισμού, διακρίνουμε γενικές αρχιτεκτονικές τάσεις, αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο να εντοπίσουμε τον ακριβή τρόπο μεταφοράς και προσαρμογής αυτών των επιρροών σε πρακτικό επίπεδο. Η τοιχοποιία από λαξευμένους λίθους εμφανίζεται στο Λεβάντες, την Αίγυπτο και το Αιγαίο, γεγονός που δείχνει ότι αυτή η αρχιτεκτονική «γλώσσα» δεν περιοριζόταν στην Κύπρο. Ωστόσο, το νησί φαίνεται να διατήρησε μια ιδιαίτερη «διάλεκτο» της ασίδερης αρχιτεκτονικής· για παράδειγμα, η συχνή χρήση περιθωρίων ως διακοσμητικό μοτίβο αποτελεί χαρακτηριστικό κυπριακό γνώρισμα.
–Ποιο ρόλο πιστεύετε ότι έπαιξε το τελετουργικό στοιχείο στην ίδια τη διαδικασία κατασκευής; Ήταν αυτά τα κτίρια απλώς λειτουργικά, ή και ιερά; Στην ίδια την πράξη της κατασκευής, μπορούμε να φανταστούμε ότι υπήρχε ένα τελετουργικό στοιχείο, καθώς οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν και επαναλάμβαναν συγκεκριμένες διαδικασίες με συντονισμό και αρμονία. Αν όμως αναφερόμαστε σε αυστηρά θρησκευτική τελετουργική σημασία, τότε τα δεδομένα είναι πιο περιορισμένα. Υπάρχουν πάντως ενδείξεις για αντικείμενα ταφέντα στα θεμέλια ή στους τοίχους των κτισμάτων, τα οποία, πιθανόν, λειτουργούσαν ως μορφή ευλογίας. Επιπλέον, υπάρχουν και στοιχεία που δείχνουν ότι κάποια ασίδερα κτίρια χρησίμευαν για τελετουργικές ή λατρευτικές χρήσεις. Για παράδειγμα, στην τοποθεσία της Εγκωμής έχουν βρεθεί αντικείμενα που ερμηνεύονται ως λατρευτικά αγάλματα, όπως ο Θεός των Ταλάντων και ο Κερασφόρος Θεός, τα οποία εκτίθενται σήμερα στο Κυπριακό Μουσείο. Επίσης, τα ασίδερα κτίρια στο Κίτιο έχουν χαρακτηριστεί από τους ανασκαφείς ως ναοί. Ωστόσο, δεν υπάρχει μια απόλυτη αντιστοιχία μεταξύ ασίδερης κατασκευής και θρησκευτικής λειτουργίας. Είναι πιο πιθανό ότι η μνημειακότητα των κατασκευών καθιστούσε αυτούς τους χώρους ξεχωριστούς, και η «ιδιαίτερότητα» αυτή συνδεόταν συχνά —αν και όχι αποκλειστικά— με θρησκευτικές χρήσεις, όπως συμβαίνει και με τους ιερούς χώρους στη σύγχρονη εποχή.
-Πώς η Κύπρος περιπλέκει ή αμφισβητεί την τυπική αφήγηση για το σχηματισμό κρατών της Εποχής του Χαλκού στην ανατολική Μεσόγειο; Επειδή η Κυπρο-Μινωική γραφή δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί, στηριζόμαστε κυρίως σε πηγές εκτός Κύπρου για να κατανοήσουμε πώς γινόταν αντιληπτό το νησί στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι η Κύπρος ταυτίζεται με την Αλασία, η οποία αναφέρεται σε πηγές από το Λεβάντες και την Αίγυπτο. Τα κείμενα αυτά μιλούν για έναν «Βασιλέα της Αλάσιας», αλλά στο αρχαιολογικό πεδίο της Κύπρου δεν υπάρχουν ευρήματα που να τεκμηριώνουν την ύπαρξη ενός βασιλιά — ούτε παλάτια, ούτε πρωτεύουσες, ούτε κεντρικές διοικητικές εγκαταστάσεις, ούτε εικαστικά τεκμήρια κρατικής ιδεολογίας, όπως για παράδειγμα στην Αίγυπτο. Η αντίθεση αυτή έχει αποτελέσει επίκεντρο μακρόχρονης συζήτησης στην κυπριακή αρχαιολογία. Γνωρίζουμε ότι κάποιοι άνθρωποι είχαν περισσότερη πρόσβαση σε εισαγόμενα αγαθά και τα έθαβαν μαζί με τους νεκρούς τους, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη κοινωνικοοικονομικής διαφοροποίησης. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε πώς διαμορφώνονταν οι κοινωνικές τάξεις ούτε πώς λειτουργούσε μια πιθανή κρατική δομή. Η Κύπρος ήταν πλούσια σε φυσικούς πόρους και καλά συνδεδεμένη εμπορικά· αυτό καθιστούσε δύσκολο τον απόλυτο έλεγχο από ένα και μόνο άτομο ή ομάδα. Πολλοί αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι το νησί διέθετε ένα σύστημα ετεραρχικών περιφερειακών οντοτήτων, οι οποίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρόδρομοι των πόλεων-βασιλείων που εμφανίστηκαν αργότερα, κατά την Εποχή του Σιδήρου.
-Πιστεύετε ότι οι κατασκευαστές και τεχνίτες στην Κύπρο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού αποτελούσαν μια πρωτο-υποκείμενη τάξη —ειδικευμένη αλλά τελικά ανώνυμη στο αρχαιολογικό αρχείο; Δεν είμαι βέβαιος ότι μπορούμε να χαρακτηρίσουμε αυτούς τους κατασκευαστές ως «υποκείμενη τάξη», διότι κάτι τέτοιο προϋποθέτει την ύπαρξη μιας μικρής, κυρίαρχης ελίτ που περιθωριοποιούσε και εκμεταλλευόταν την εργατική τάξη. Αν και τέτοιες σχέσεις εξουσίας έχουν καταγραφεί ιστορικά —και συνεχίζουν να υφίστανται στον σύγχρονο κόσμο—, δεν διαθέτουμε επαρκή στοιχεία για να υποστηρίξουμε ότι στην Κύπρο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού οι κατασκευαστές και τεχνίτες βρίσκονταν παγιδευμένοι σε μια παρόμοια ανισότητα. Οι κοινότητες της εποχής ήταν, σε γενικές γραμμές, μικρές — οι μεγαλύτερες πιθανότατα αριθμούσαν μερικές χιλιάδες άτομα. Τα οικοδομικά έργα, επομένως, ήταν ιδιαίτερα ορατά και φαίνεται ότι υλοποιούνταν ως συλλογικές προσπάθειες που ξεπερνούσαν το πλαίσιο των ίδιων των κατασκευαστών. Τα κτίρια αυτά, συχνά προορίζονταν για χρήση από ολόκληρη την κοινότητα — για παράδειγμα, για γεωργική επεξεργασία ή αποθήκευση. Το κοινωφελές όφελος και η δημόσια ορατότητα αυτών των κατασκευών υποδηλώνουν ότι οι τεχνίτες δεν πρέπει να νοούνται ως υποκείμενα υπό καθεστώς εκμετάλλευσης, όπως το αντιλαμβανόμαστε σήμερα.
–Κατά τη γνώμη σας, πώς συνέβαλλε η μνημειακή αρχιτεκτονική στην αναπαραγωγή της κοινωνικής τάξης στην Κύπρο της Εποχής του Χαλκού, ακόμη και χωρίς επίσημο κράτος; Ακόμη και χωρίς συγκροτημένο κράτος, η ικανότητα οργάνωσης και υλοποίησης μνημειακών κατασκευών υποδηλώνει ότι κάποιες κοινωνικές ομάδες είχαν στη διάθεσή τους πόρους και ανθρώπινο δυναμικό. Ωστόσο, αυτός ο έλεγχος δεν πρέπει να νοείται αποκλειστικά ως άσκηση εξουσίας από πάνω προς τα κάτω. Περιλάμβανε επίσης σχέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων. Τα οικοδομικά έργα ενίσχυαν κοινωνικούς δεσμούς, υποχρεώσεις και προσδοκίες όχι μόνο κατακόρυφα —μεταξύ ανώτερων και κατώτερων τάξεων— αλλά και οριζόντια, εντός των κοινωνικών ομάδων. Μπορούμε επομένως να θεωρήσουμε τη μνημειακή αρχιτεκτονική ως ένα πεδίο όπου η κοινωνική τάξη όχι μόνο αναπαραγόταν, αλλά ενδεχομένως- κατά καιρούς- αμφισβητούνταν. Τα μνημειακά κατασκευαστικά έργα πρέπει να ιδωθούν ως δυναμικοί χώροι κοινωνικής διαπραγμάτευσης, και όχι απλώς ως μηχανισμοί εδραίωσης ιεραρχιών.
-Θα μπορούσε η επαναχρησιμοποίηση και μίμηση της αρχιτεκτονικής με λαξευμένους λίθους στην Εποχή του Σιδήρου να θεωρηθεί ιδεολογική οικειοποίηση- επίκληση του παρελθόντος για τη νομιμοποίηση νέων μορφών εξουσίας; Αναμφίβολα. Υπάρχουν, βέβαια, τόσο πρακτικές όσο και συμβολικές διαστάσεις σε αυτό το φαινόμενο. Από τη μία πλευρά, ήταν σαφώς πιο βολικό να επαναχρησιμοποιηθεί πέτρα από προϋπάρχουσες κατασκευές παρά να εξορυχθεί, να μεταφερθεί και να κατεργαστεί νέα πρώτη ύλη — μια πρακτική που γνωρίζουμε καλά ακόμη και σήμερα. Από την άλλη, η πρακτικότητα δεν αποκλείει τον συμβολισμό. Η μίμηση και επαναχρησιμοποίηση παλαιότερων μορφών τοιχοποίιας από λαξευμένους λίθους και οικοδομικών παραδόσεων μπορεί να ερμηνευτεί ως μια προσπάθεια των ανθρώπων να συνδεθούν με την ισχύ και την κληρονομιά του παρελθόντος. Πιθανόν, μέσω αυτής της πρακτικής, να ήθελαν να εκπέμψουν το μήνυμα «ανήκουμε σε μια μεγάλη παράδοση», ώστε να ενισχύσουν ή να νομιμοποιήσουν την κοινωνική τους θέση στο παρόν.
-Πώς θα μπορούσαν τα ευρήματά σας να αναδιαμορφώσουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε για το ποιος είχε δράση στην αρχαία κατασκευή- ιδίως πέρα από την ελίτ; Η αρχαιολογική έρευνα έχει παραδοσιακά εστιάσει στις ελίτ, γεγονός που οφείλεται εν μέρει στη μεγαλύτερη πιθανότητα διατήρησης των δικών τους υλικών καταλοίπων. Οι ελίτ είχαν τη δυνατότητα να θάβουν πολύτιμα αντικείμενα με τους νεκρούς τους και να κατασκευάζουν πιο ανθεκτικά κτίσματα· κατά συνέπεια, οι αρχαιολογικές ανασκαφές εντοπίζουν ευκολότερα ένα επιβλητικό «παλάτι» παρά μια ταπεινή κατοικία από ωμόπλινθους. Ωστόσο, οι ελίτ δεν ήταν οι μόνοι κάτοικοι του παρελθόντος. Μάλιστα, η διάκριση μεταξύ ελίτ και μη-ελίτ είναι συχνά υπεραπλουστευτική· οι κοινωνικές διαβαθμίσεις λειτουργούσαν —όπως και σήμερα— σε ένα πολύ ευρύτερο φάσμα. Το ζήτημα είναι κυρίως ερμηνευτικό. Οφείλουμε να αναγνωρίζουμε και να αναδεικνύουμε στοιχεία του υλικού αρχείου που δεν επικεντρώνονται αποκλειστικά στις ελίτ, αν θέλουμε να κατανοήσουμε πλήρως το παρελθόν. Ένας τρόπος να το επιτύχουμε αυτό είναι να εστιάσουμε, ακόμη και στα λεγόμενα «ελίτ» συμφραζόμενα, στους ανθρώπους που τα υλοποίησαν: τους κατασκευαστές, τους τεχνίτες, τους εργάτες.
