Ο Νίκος Χαραλαμπίδης προβαίνει σε μια διεισδυτική ανασκόπηση στο δίκαιο αίτημα της Επιστροφής σε μεγάλη έκθεση στο MOMus.
Το 2008, ο Νίκος Χαραλαμπίδης είχε επισκεφθεί οικογενειακώς την έκθεση της συλλογής Νίκου Χρ. Παττίχη με τίτλο «Where do we go from here?», στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας, όπου ανάμεσα στα έργα εκτίθετο και το δικό του με τίτλο «Innocent peasant missing her chance for modernity». Ο 5χρονος τότε ανιψιός του, βλέποντας το χαλί με την πριγκίπισσα Νταϊάνα να βόσκει πρόβατα έξω από το Παναθηναϊκό στάδιο, τον ρώτησε «θείε, αφού βόσκει πρόβατα γιατί δεν παίζει αυλό;» Ο δημιουργός έκανε τότε τη σκέψη ότι η παιδική αθωότητα αντιλήφθηκε αμέσως ότι κάποιος έλεγε ψέματα.
Ο Κύπριος εικαστικός και τακτικός καθηγητής στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας παρουσίασε σε φοιτητές του την ομότιτλη άσκηση που εξελίχθηκε στην ενδιαφέρουσα έκθεση, η οποία παρουσιάζεται από τις 11 Απριλίου στο MOMus- Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη (εντός ΔΕΘ-Helexpo).
Νέες δημιουργίες βρίσκονται σε διάδραση, διάλογο, ακόμη και αντιπαράθεση με τα έργα του, υπό τον τίτλο «Αφού βόσκεις πρόβατα γιατί δεν παίζεις αυλό;» στον χώρο περιοδικών εκθέσεων του MOMus. Πρόκειται για έργα που προέκυψαν από το φετινό καλλιτεχνικό εργαστήριο κατά το οποίο 20 νέοι εικαστικοί εργάστηκαν με τον επικεφαλής, προσκεκλημένο εικαστικό Νίκο Χαραλαμπίδη, πάνω στην έννοια της «Επιστροφής».
Η φετινή εκδοχή του Inspire Project 2025 που παρουσιάζεται στο MOMus μέχρι και την 1η Ιουνίου, αναδεικνύει την «Επιστροφή», ως έννοια που ξεκινάει από την επέτειο των 50 χρόνων από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974.
Ωστόσο η προβληματική της έκθεσης επεκτείνεται σε θεματικές όπως οι στρατηγικές της πολιτισμικής αποσταθεροποίησης, το συλλογικό αφήγημα της απώλειας και ο «μη τόπος», η εντοπιότητα και η διαφιλονικούμενη ερμηνεία της ιστορίας, η κατανόηση του αρχειακού υλικού και η αμφισβήτησή του, ο βίαιος εκτοπισμός και το διαγενεακό τραύμα του νόστου, η μετανάστευση και η αναγκαστική διαβίωση σε περιβάλλοντα υπαρξιακής αστάθειας, η θεραπευτική ή διαβρωτική διαχείριση της μνήμης, η μελλοντολογική φαντασία γύρω από αυτό που έχει χαθεί, αλλά διαρκώς αναζητείται.
Με την έκθεση του Νίκου Χαραλαμπίδη επιχειρείται να φωτιστεί ο νοηματικός άξονας της εστίας και της πατρίδας, μέσα από μη αναμενόμενους συνδυασμούς διαφορετικών θεμάτων και εμπειριών του παγκοσμιοποιημένου κόσμου, όπως η αλλοίωση της πολιτιστικής ταυτότητας και η αμφισβήτηση της εθνικότητας, το μετα-αποικιοκρατικό κληροδότημα, το μοντερνιστικό παρελθόν και οι μετασχηματισμοί της προσφυγοποίησης.
Υπό το πρίσμα του κυπριακού ζητήματος, στο χρονικό διάστημα μισού αιώνα, το αίτημα για «Επιστροφή» στις πατρογονικές εστίες, όχι μόνο δεν βρήκε δικαίωση, αλλά έγινε αίτημα και χιλιάδων άλλων ανθρώπων στις χώρες της γύρω περιοχής που συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να υπόκεινται στα δεινά αιματηρών πολεμικών συρράξεων. Η αγάπη για την πατρίδα και η νοσταλγία γι’ αυτήν φαίνεται να είναι καθοριστικά συναισθήματα από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.
Οι σχετικοί συλλογισμοί αποτελούν το έναυσμα για ευρύτερη δημόσια συζήτηση, ενώ λειτουργούν και ως βάση για το κοινό έργο τέχνης που προκύπτει από τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες σε συνεργασία με τον Χαραλαμπίδη. Ο νόστος, το αρχετυπικό μεγάθεμα της αρχαϊκής επικής ποίησης, ο βίαιος εκπατρισμός και το αίτημα της επιστροφής, ενώ θα έπρεπε να είχαν τοποθετηθεί οριστικά στη δυστοπική ιστορία παρελθοντολογικών εποχών, παραδόξως γίνονται ολοένα και πιο επίκαιρα.
Όπως τονίζεται στον πρόλογο του συνοδευτικού κειμένου της έκθεσης, αυτό που επιχειρείται, σε σχέση με τη θλιβερή επέτειο της τουρκικής εισβολής και κατοχής της βόρειας Κύπρου, είναι μια διεισδυτική ανασκόπηση στο δίκαιο αίτημα της επιστροφής και στα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που συνδέονται με αυτό. Το κατεχόμενο μέρος του νησιού, έχει σε πολλές περιπτώσεις παραμείνει στάσιμο στο πέρασμα του χρόνου, ενώ στα πιο απομονωμένα χωριά, οι άνθρωποι της υπαίθρου, ακολουθούν τρόπους ζωής προηγούμενων δεκαετιών.
Αναζητώντας την οντολογική ανασυγκρότηση του «Ανθρώπινου»
Ο «εμβληματικός αποστάτης της Πράσινης Γραμμής», όπως έχει αποκαλέσει τον Χαραλαμπίδη ο καταξιωμένος Βρετανός κριτικός και επιμελητής Χένρι Μέιρικ Χιουζ, τιμάται με αυτή τη μεγάλης έκτασης και αναδρομικού χαρακτήρα έκθεση έργων του. Πέρα από μια εκτενή διαδρομή σε διάφορες περιόδους της δουλειάς του, παρουσιάζεται κι ένας σημαντικός αριθμός καινούργιων του έργων.
Αυτό που προσδίδει ξεχωριστό χαρακτήρα στο όλο εγχείρημα, είναι ο διάλογος που αναπτύσσουν τα έργα με τις δημιουργίες των 20 νέων καλλιτεχνών, οι οποίοι επιλέχθηκαν μέσα από διαδικασία ανοικτής πρόσκλησης ανάμεσα σε 60 καλλιτέχνες, για να συνεργαστούν μαζί του σε μια από κοινού εικαστική διερεύνηση ζητημάτων που παραδόξως παραμένουν για δεκαετίες φλέγοντα και τα οποία αποτέλεσαν ουσιαστικά τον εμμονικό θεματικό άξονα της 35χρονης και πλέον, εικαστικής διαδρομής του Νίκου Χαραλαμπίδη.
Μερικά από τα ζητήματα που αγγίζει η έκθεση αποτελούν τη θεματογραφία που ανέπτυξε στο πολυσέλιδο συνοδευτικό κείμενο, υπό το γενικό τίτλο «Epistrophe- Επιστροφή». Αυτό έθεσε τόσο τον τίτλο του καλλιτεχνικού εργαστηρίου, όσο και τις θεωρητικές συντεταγμένες της συνεργασίας με τους συμμετέχοντες νεαρούς καλλιτέχνες, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν με δυναμική αμεσότητα, αλλά και μια έντονη ευαισθησία που ο ίδιος ομολογεί ότι τον εξέπληξε και τον συγκίνησε.
«Πρόθεσή μου ήταν πάντα το συλλογικό αίτημα της παλιννόστησης- της επανάκτησης του οικείου τόπου, να διασυνδέεται με πιο διαχρονικές, ακόμη και αλληγορικές ερμηνείες, με έναν τόπο που δεν ορίζεται γεωγραφικά- βρισκόμαστε εξάλλου στο μεταίχμιο μιας μετα-ανθρώπινης συνθήκης» σημειώνει ο Ν. Χαραλαμπίδης.
«Η αναζήτηση της οντολογικής ανασυγκρότησης του ‘Ανθρώπινου’ αποκτά ζωτική σημασία. Η καθημερινή περιδίνηση στους λαβύρινθους των πολλαπλών εκφάνσεων της τεχνητής νοημοσύνης μάς καλεί να επαναπροσδιορίσουμε, πρωτίστως, τον δικό μας ρόλο. Ωστόσο, καθώς διαφεύγει σταθερά από τα χέρια μας το αρχέγονο νήμα της επιστροφής, ο οικείος τόπος του ‘Ανθρώπινου’ γίνεται ολοένα και πιο απόμακρος…» υπογραμμίζει.
Η αμείλικτη συγκυρία φέρνει την έκθεση να συμπέσει με τις αιματηρές συρράξεις στη Γάζα και την εν εξελίξει γενοκτονία των Παλαιστινίων. Ως κύριος εκπρόσωπος της πολιτικής τέχνης στην Ελλάδα (όπως αναφέρει το σκεπτικό της βράβευσής του το 2007 από το Σύνδεσμο Τεχνοκριτικών Ελλάδος), δίνει στους επισκέπτες την ευκαιρία να σχηματίσουν μια όσο το δυνατόν επαρκέστερη εικόνα διάφορων σταθμών της πρωτοπόρας καλλιτεχνικής του διαδρομής και του πολυσχιδούς ερευνητικού του έργου που έχει τιμηθεί από πολύ νωρίς, με πολλά βραβεία και διακρίσεις.
Η εξέταση των αρχείων που αφορούν στο διαταραγμένο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής τίθεται στον πυρήνα της έρευνας του, με άξονα το πολιτικό πρόβλημα της Κύπρου. Ευαισθητοποιημένος από την αρχή της πορείας του με τα φλέγοντα ζητήματα της περιοχής, ο Χαραλαμπίδης είχε πραγματοποιήσει στα μέσα της δεκαετίας του ‘80, σε πολύ νεαρή ηλικία, μια σειρά από ριψοκίνδυνες δράσεις στην Πράσινη Γραμμή στην Κύπρο, στη Λωρίδα της Γάζας και σε άλλες διαφιλονικούμενες περιοχές, ορμώμενος πάντα από το πολιτικό πρόβλημα της δικής του πατρίδας.
Εκείνες οι παράτολμες παρεμβατικές δράσεις του καλλιτέχνη στην Πράσινη Γραμμή και σε εμπόλεμες ζώνες άλλων χωρών, θέτοντας σε κίνδυνο ακόμη και τη ζωή του, υπερβαίνουν τις κυρίαρχες καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής. Καθιέρωσε μια πρωτογενή, ρηξικέλευθη εικαστική δράση που πραγματεύεται ένα ευρύ φάσμα κοινωνικοπολιτικής θεματολογίας, υιοθετώντας πρωτόγνωρες εικαστικές πρακτικές. Παράλληλα, επιστράτευσε πρωτοποριακά ψηφιακά μέσα ρομποτικής και άλλης τεχνολογίας αιχμής, αναπτύσσοντας διεπιστημονικές μεθοδολογίες και συνεργασίες με ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων.
Η έκθεση στη Θεσσαλονίκη επιχειρεί να παρουσιάσει και τα παράτολμα αυτά δρώμενα, ανάμεσα σε πολλά άλλα εμβληματικά έργα του από διαφορετικές χρονικές ενότητες. Υπερβαίνοντας τις τρέχουσες καλλιτεχνικές τάσεις εκείνης της χρονικής περιόδου, οι ακτιβιστικές δράσεις του Χαραλαμπίδη, συνεχίστηκαν και για πολλά χρόνια αργότερα, παίρνοντας διάφορες μορφές.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην έκθεση έχουν και οι βιντεοπροβολές που παρουσιάζουν στους θεατές εκ νέου επαναλήψεις και αναπαραστάσεις μιας επιλογής από τις παλιές αυτές δράσεις. Παρουσιάζονται επίσης παιδικά έργα του, αρκετά από τα οποία λειτούργησαν ως πρότυπα στην παραγωγή νέων δημιουργιών, καθόλη τη διάρκεια της εικαστικής του πορείας και επιδρώντας καθοριστικά στη διαμόρφωση του έργου του.
«YOUR LAND WAS MINE», 1982-2025. Αναβίωση σειράς παρεμβατικών δράσεων του Νίκου Χαραλαμπίδη που πραγματοποιήθηκαν σε διαφιλονικούμενες ζώνες στη δεκαετία του ’80. Παραγωγή © Κωνσταντίνος Σ. Κωνσταντίνου:
* To Inspire Project συγχρηματοδοτείται από την ΕΕ (ΕΣΠΑ – Πρόγραμμα «Κεντρική Μακεδονία»).
Συντελεστές
- Καλλιτεχνική Διεύθυνση: Θούλη Μισιρλόγλου
- Επιμέλεια: Θοδωρής Μάρκογλου, Κατερίνα Σύρογλου
- Βοηθός παραγωγής: Σίλια Φασιανού
- Επιτροπή επιλογής συμμετεχόντων στα εργαστήρια: Αρετή Λεοπούλου, Θοδωρής Μάρκογλου, Κατερίνα Σύρογλου, επιμελητής & επιμελήτριες MOMus
- Προσκεκλημένος καλλιτέχνης: Νίκος Χαραλαμπίδης
- Συμμετέχοντες καλλιτέχνες: Σαρκίς Χαμπαριάν, Δάφνη Βλασίδου, Στέφανος Ζαφειρίου, Δέσποινα Δούζη, Ρένα Κακλαμάνη, Κωνσταντίνος Καλαθάκης, Ζωή Καλογιάννη, Ξένια Κασαπόγλου, Κωνσταντίνος Κωνσταντίνου, Νίκος Λάριος, Άννα Μπότου, Κωνσταντίνος Ξάνθης, Γεώργιος Όθωνας, Ελένη Πασιάτα, Σοφία Πεχλιβανίδου, Όλγα Σουβερμέζογλου, Βάσω Χατζημανώλη, Χριστίνα Χατζημιχαηλίδου, Χρίστος Χατζηχριστοφής, Σταύρος Χριστοφή (Yeti).
INFO
Ελεύθερα, 25.5.2025
