Η ενεργειακή κρίση αποτελεί σήμερα μία από τις μεγαλύτερες απειλές για την κοινωνική συνοχή και την οικονομική ευημερία. Η Κύπρος δυστυχώς πορεύεται χωρίς σχέδιο, με αποφάσεις που υπηρετούν συμφέροντα και όχι το δημόσιο καλό.
Τα σκάνδαλα των Κυβερνήσεων Αναστασιάδη και Χριστοδουλίδη
Η ενεργειακή πολιτική της Κυβέρνησης Αναστασιάδη απέτυχε παταγωδώς. Για δέκα περίπου χρόνια προωθήθηκε με σκανδαλώδη τρόπο το έργο της ηλεκτρικής διασύνδεσης, από έναν ιδιώτη που στο ιστορικό του είχε απλώς άνοιγμα και κλείσιμο εταιρειών στοιχήματος και άλλων εταιρειών υψηλού ρίσκου. Στο έργο ενεπλάκησαν υπό την προσωπική τους ιδιότητα Υπουργοί του Νίκου Αναστασιάδη. Τεράστιο σκάνδαλο και η μονάδα FSRU στο Βασιλικό την οποία η Κυβέρνηση Αναστασιάδη, με πρωταγωνιστές τον ίδιο τον Πρόεδρο και τους Γιώργο Λακκοτρύπη και Χάρη Γεωργιάδη, φόρτωσε στον κυπριακό λαό. Στον τομέα των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) η Κυβέρνηση Αναστασιάδη φρόντισε με αριστοτεχνικό τρόπο να πλουτίσει μια χούφτα ιδιωτών. Περί το 2018 είχα υποδείξει στον τότε Υπουργό Ενέργειας ότι το Σχέδιο που προωθούσε για αδειοδότηση ΑΠΕ με δέσμευση για αποζημίωσή τους στο κόστος αποφυγής ήταν ζημιογόνο για τους καταναλωτές και θα άφηνε τους ιδιώτες με υπερκέρδη. Δυστυχώς η Ελεγκτική Υπηρεσία αγνοήθηκε.
Η Κυβέρνηση Χριστοδουλίδη έκλεισε ήδη 25 μήνες διακυβέρνησης της χώρας. Τα επιτεύγματά της στον τομέα της ενέργειας είναι επίσης καταθλιπτικά. Χωρίς μελέτη, η Κυβέρνηση αποφάσισε να φορτώσει στους φορολογούμενους πολίτες ποσό €25εκ. κατ’ έτος από το 2025 μέχρι το 2029, από τη δαπάνη του έργου της ηλεκτρικής διασύνδεσης, το οποίο θα καταβληθεί έστω και εάν το έργο, όπως διαφαίνεται, δεν θα γίνει ποτέ. Για το έργο του Βασιλικού, ο Πρόεδρος Χριστοδουλίδης πήγε στο εργοτάξιο των Κινέζων τον Μάρτιο του 2024 και τους απηύθυνε επαίνους για τη θετική στάση τους. Τρεις μήνες μετά, οι Κινέζοι τερμάτισαν τη σύμβαση. Μάλιστα, ενώ τον Ιούνιο του 2024 ο νυν Υπουργός Ενέργειας διαβεβαίωνε ενώπιον της Βουλής ότι τάχιστα θα προκηρυχθεί νέος ανοικτός διαγωνισμός για την ολοκλήρωση του έργου, 10 μήνες μετά ακόμη υπάρχει χρονοτριβή ώστε εύλογα να υποθέτει κάποιος ότι ζητούμενο είναι να ρίξουμε το κράτος στις δαγκάνες των υπεργολάβων. Σημειώνω τη σχέση υπεργολάβου με πολιτικό συνοδοιπόρο του Προέδρου Χριστοδουλίδη. Στο μεταξύ πληρώσαμε τα λύτρα που απαιτούσαν οι Κινέζοι για να μας παραδώσουν τον Προμηθέα ο οποίος παραμένει επ’ αόριστον σε ξένο λιμάνι . Έτσι, ο χρόνος έλευσης του φυσικού αερίου, όπως και ο τελικός λογαριασμός του έργου στο Βασιλικό, παραμένουν απροσδιόριστα.
Η ελπίδα για απόδοση ευθυνών για τα δύο έργα, ηλεκτρική διασύνδεση και FSRU, παραμένει ζωντανή εφόσον και στα δύο έργα υπάρξει διερεύνηση από την Ευρωπαϊκή Εισαγγελία και όχι από τη Νομική Υπηρεσία της Δημοκρατίας. Όσον αφορά τα υπερκέρδη των ιδιωτών από τις ΑΠΕ αυτά συνεχίζονται, η επάρκεια ηλεκτρικής ενέργειας παραμένει επί ξηρού ακμής και ξεκίνησαν και επιδεινώνονται οι αποκοπές σε οικιακά φωτοβολταϊκά. Προφανής και η ασυνεννοησία εκτελεστικής εξουσίας και ρυθμιστικής αρχής. Το χειρότερο από όλα: Δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια προοπτική βελτίωσης στο προσεχές διάστημα.
Υφιστάμενη κατάσταση αγοράς ηλεκτρισμού
- Κύκλος εργασιών της τάξης του ενός δισεκατομμυρίου ευρώ, με αυξητική τάση.
- Περί το 25% της ηλεκτρικής ενέργειας παράγεται από ΑΠΕ.
- Από αυτό, ένα περίπου 12.5% αφορά μικρά φωτοβολταϊκά στέγης για ιδιοκατανάλωση και το υπόλοιπο περίπου 12.5% αφορά μεγάλα εμπορικά ΑΠΕ.
Στον τομέα του ηλεκτρισμού εφαρμόζεται η λεγόμενη μεταβατική ρύθμιση. Μια ρύθμιση η οποία δημοσιεύθηκε από την ΡΑΕΚ το 2017, ξεκίνησε πρακτικά να εφαρμόζεται το 2020 και, ως δήθεν μεταβατική και προσωρινή, είχε σχέδιο διάρκειας 2 ετών. Σήμερα είμαστε ήδη στο έκτο έτος εφαρμογής της. Υποτίθεται θα τερματιστεί τον Αύγουστο του 2025. Ίδωμεν!
Η μεταβατική ρύθμιση
Τι προβλέπει αυτή η μεταβατική ρύθμιση; Ιδιώτες προμηθευτές ηλεκτρισμού εμπορεύονται ενέργεια που παράγουν οι ίδιοι από ΑΠΕ ή που αγοράζουν από άλλους παραγωγούς. Αυτοί οι ιδιώτες προμηθευτές μπορούν να συμφωνούν ελευθέρα τιμές με μεγάλους εμπορικούς καταναλωτές. Όπως είπαμε, αυτή η ρύθμιση αφορά περίπου το 12.5 % της αγοράς. Η ΑΗΚ, με βάση απόφαση της ΡΑΕΚ, δεν συμμετέχει στη μεταβατική ρύθμιση.
Ποιο είναι το μεσοσταθμικό κόστος παραγωγής ενός μεγάλου φωτοβολταϊκού το 2025; H AHK-Παραγωγή δήλωσε πως το μεσοσταθμικό κόστος παραγωγής του πρόσφατα αποπερατωθέντος δικού της φωτοβολταϊκού πάρκου είναι 5 σεντ την κιλοβατώρα. Κάποιοι μπορούν να ισχυριστούν ότι σε αυτή την τιμή δεν συνυπολογίζονται οι αποκοπές που θα έχει το πάρκο κατά τη συνολική διάρκεια ζωής του. Έστω. Τα 5 σεντ θα γίνουν 6 σεντ την κιλοβατώρα.
Ποια είναι η μεσοσταθμική Διατίμηση Χονδρικής της ΑΗΚ τα τελευταία χρόνια; Κινείται εκεί γύρω στα 22 σεντ.
Τι τιμή πουλούν οι ιδιώτες προμηθευτές με ετήσια συμβόλαια στους μεγάλους εμπορικούς καταναλωτές; Τιμή ΑΗΚ μείον μια έκπτωση της τάξης του 10%. Ξέρουν ότι οι καταναλωτές αυτοί δεν θα προτιμήσουν την έστω και κατά 10% ακριβότερη ΑΗΚ.
Τα υπερκέρδη
Έχουμε λοιπόν κόστος 6 σεντ και τιμή πώλησης 20 σεντ. Ακόμη και με αποκοπές της τάξης του 25%, που ήδη τις λάβαμε εν μέρει υπόψη αυξάνοντας τα 5 σεντ στα 6 σεντ, ακόμη και να κάνουμε τα 6 σεντ 7 ή 8, τα κέρδη είναι κολοσσιαία. Αυτό απαντά και στο γιατί μέχρι σήμερα δεν ασχολήθηκαν με την εγκατάσταση συστημάτων αποθήκευσης ενέργειας. Άλλωστε, οι επιχειρηματίες ξέρουν ότι στο τέλος είναι πολύ πιθανό να πάρουν και κρατική επιδότηση για τα ιδιωτικά συστήματα αποθήκευσης. Ήδη έχει προκηρυχθεί τέτοιο σχέδιο επιδότησης. Τελικά θα πληρώσει δηλαδή και πάλι ο φορολογούμενος πολίτης. Όταν θεωρείς ότι έχεις την Κυβέρνηση στα πόδια σου, αποθαρρύνεσαι. Η Κυβέρνηση θα πει φυσικά ότι το κάνει στο πλαίσιο της πράσινης μετάβασης και θα ζητήσει και το χειροκρότημα των πολιτών τους οποίους εξακολουθεί να θεωρεί αφελείς.
Η έλευση φυσικού αερίου
Ας δούμε τώρα τους βραχυπρόθεσμους σχεδιασμούς και τις ελπίδες που εναποθέτουμε στο φυσικό αέριο (ΦΑ) και στη λειτουργία της ανταγωνιστικής αγοράς. Πρώτα για την έλευση του ΦΑ. Χωρίς να αμφισβητείται η ωφελιμότητα της έλευσης καθώς πρόκειται για πιο καθαρό περιβαλλοντικά καύσιμο, οι αναφορές για μείωση της τιμής που θα βλέπει ο καταναλωτής κατά 30% είναι έπεα πτερόεντα. Καταρχάς, η αλλαγή καυσίμου αφορά μόνο τις μηχανές παραγωγής που βρίσκονται στο Βασιλικό και όχι αυτές της Δεκέλειας. Επίσης, η αλλαγή θα έχει επίπτωση μόνο στη συνιστώσα του κόστους παραγωγής, δηλαδή καύσιμο και αγορά δικαιωμάτων διοξειδίου, τη στιγμή που σημαντική συνιστώσα κόστους στην τιμή της κιλοβατώρας που πληρώνουμε αφορά επίσης το δίκτυο, την προμήθεια και τα τέλη και φόρους. Πέραν αυτού, με τον σκανδαλώδη τρόπο που έγινε και συνεχίζεται η διαχείριση της σύμβασης του Βασιλικού, είναι ακόμη άγνωστο πού θα φτάσει ο λογαριασμός της κεφαλαιουχικής επένδυσης των σχετικών υποδομών, η οποία θα καθορίσει και το κόστος χρήσης του φυσικού αερίου, και πόση θα είναι η εξοικονόμηση σε σχέση με τη χρήση μαζούτ.
Η λεγόμενη «ανταγωνιστική αγορά»
Πάμε τώρα στην περιβόητη, και όπως θα δούμε μόνο κατ’ όνομα, «ανταγωνιστική» αγορά ηλεκτρισμού, η οποία, σε σχέση με τη μεταβατική ρύθμιση, θα αποτελεί βελτίωση, πλην όμως πόρρω θα απέχει από το να δώσει λύσεις στο μικρό και απομονωμένο ηλεκτρικό σύστημα της Κύπρου, όπου κυρίαρχες θα είναι δύο τεχνολογίες, η συμβατική και τα φωτοβολταϊκά, με ή χωρίς αποθήκευση. Συνοπτικά, λοιπόν, και χωρίς τεχνικές λεπτομέρειες: Ακρογωνιαίος λίθος στην αγορά ηλεκτρισμού όπως σχεδιάστηκε, θα είναι το χρηματιστήριο ηλεκτρισμού. Καθημερινά, ο λεγόμενος «Λειτουργός της Αγοράς» θα συγκεντρώνει όλες τις προσφορές πώλησης και αιτήσεις αγοράς και θα τις εκκαθαρίζει, προσδιορίζοντας τη λεγόμενη «τιμή εκκαθάρισης» για κάθε μισάωρο της ημέρας. Η εκκαθάριση γίνεται με την αντιστοίχιση των προσφορών των παραγωγών με τις αιτήσεις των καταναλωτών, μέχρι να καλυφθεί η ζήτηση της περιόδου. Η υψηλότερη τιμή (ΝΑΙ, όσο και εάν σας ακούγεται απίστευτο) που απαιτείται για να καλυφθεί η ζήτηση εντός συγκεκριμένης ώρας θα ορίζει την τιμή εκκαθάρισης για εκείνη την ώρα. Εξηγώντας το αντίστοιχο πρόβλημα για τη διασυνδεδεμένη και με πληθώρα τεχνολογιών και τεράστια αγορά ηλεκτρισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Μάριο Ντράγκι εξήγησε το 2024 παραστατικά τις στρεβλώσεις του μοντέλου ενώπιον του ευρωκοινοβουλίου. Του ίδιου μοντέλου που εμείς πάμε να εφαρμόσουμε. Είπε λοιπόν τα εξής: «Το 2022, στην κορύφωση της ενεργειακής κρίσης, το φυσικό αέριο ήταν ο καθοριστικός παράγοντας της τιμής στο 63% των περιπτώσεων, παρόλο που αποτελούσε μόνο το 20% του μεριδίου του μίγματος ηλεκτρικής ενέργειας της ΕΕ.» Με άλλα λόγια, το φυσικό αέριο που στην ΕΕ είναι η πιο ακριβή πηγή ενέργειας από τις τόσες που χρησιμοποιούνται, καθόρισε την τιμή που πλήρωσαν οι καταναλωτές στο 63% των περιπτώσεων. Τι να αναμένουμε να συμβεί στο μικρό μη συνδεδεμένο ηλεκτρικό μας σύστημα όπου θα ανταγωνίζονται δύο τεχνολογίες (φυσικό αέριο και ΑΠΕ), οι οποίες έχουν μεταξύ τους τεράστια απόσταση σε ότι αφορά το κόστος παραγωγής μιας ηλεκτρικής κιλοβατώρας;
Πάμε τώρα στις λύσεις
Η Κύπρος δεν αντέχει ένα μοντέλο που διαιωνίζει τις στρεβλώσεις αντί να προσφέρει φθηνό και αξιόπιστο ρεύμα. To ύψος της τιμής του ηλεκτρισμού επηρεάζει ουσιωδώς την ευημερία των πολιτών και την ανταγωνιστικότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Συνεπώς το κράτος θα πρέπει, χωρίς άλλη καθυστέρηση, να επιλύσει το πρόβλημα αυτό. Χωρίς να δαιμονοποιείται η ιδιωτική πρωτοβουλία, θα πρέπει να επανέλθει το μέτρο στα κέρδη που θα αποκομίζουν οι ιδιώτες. Τούτο αποτελεί θεμελιώδη αρχή. Σήμερα, αλλά και με τον σχεδιασμό που προωθείται, οι πολίτες διαμοιράζονται το βάρος της πράσινης μετάβασης, όμως τα οφέλη τα καρπούται μια χούφτα ιδιωτών. Αυτή η στρέβλωση πρέπει να σταματήσει.
Πρώτη μας έγνοια πρέπει να είναι οι ευάλωτοι συμπολίτες μας. Δύο δράσεις μπορούν να προωθηθούν χωρίς καθυστέρηση, φτάνει το κράτος να ενεργήσει αποτελεσματικά και αποδοτικά. Πρώτον, είτε με τη μορφή χορηγήσεων είτε μέσω δημοσίων συμβάσεων, θα πρέπει να προωθηθεί θερμομόνωση των οροφών κάθε ευάλωτου συμπολίτη μας που μένει σε σπίτι χωρίς θερμομονωμένη οροφή. Δεύτερον, χωρίς καθυστέρηση να γίνει επιδότηση της αντικατάστασης ενεργοβόρων ψυγείων. Αυτά τα δύο μέτρα θα είναι μια άμεση και σχετικά σημαντική ανακούφιση για αυτούς. Για τις ορεινές περιοχές η θερμομόνωση οροφής μπορεί να επεκταθεί σε όλους τους μόνιμους κατοίκους. Έχω ήδη αρθρογραφήσει για την στεγαστική πολιτική. Οι δύο πολιτικές, προσιτής κατοικίας και αποτροπής της ενεργειακής φτώχιας εξυπηρετούνται ταυτόχρονα με την αναβάθμιση του υφιστάμενου οικιστικού αποθέματος.
Το κράτος θα πρέπει να δώσει το παράδειγμα με την ολοκλήρωση του σχεδιασμού ενεργειακής αναβάθμισης των δημόσιων κτιρίων, με αρχή από τα δημόσια σχολεία. Η εισήγηση του ΕΤΕΚ για εφαρμογή μέτρων χαμηλού κόστους και ταχείας εφαρμογής, τα οποία θα έχουν άμεσο αντίκτυπο και θα συμβάλουν με μηδενικό λειτουργικό κόστος στη βελτίωση των συνθηκών θερμικής άνεσης στα σχολεία είναι κοστολογημένη και ρεαλιστική. Αυτό που απουσιάζει είναι η πολιτική βούληση.
Εκ των ων ουκ άνευ, η περαιτέρω στήριξη της ιδιοκατανάλωσης. Αυτό όμως θα πρέπει να γίνεται με προγραμματισμό και ισορροπημένο τρόπο ώστε να μην επιβαρύνεται ο καταναλωτής που δεν έχει φωτοβολταϊκά. Ταυτόχρονα και εξίσου σημαντικό: Η ΑΗΚ, παραμένοντας στην ιδιοκτησία του κράτους, θα πρέπει να βελτιώσει την αποδοτικότητά της. Σε όλα τα επίπεδα. Είναι ο κύριος παίχτης.
Σε σχέση με την περαιτέρω διείσδυση των ΑΠΕ και τη σχεδιαζόμενη «ανταγωνιστική» αγορά ηλεκτρισμού που ο Υπουργός εξήγγειλε για τον Αύγουστο του 2025 (μετά από αλλεπάλληλες παρατάσεις), έχει ήδη εξηγηθεί ότι αυτό το μοντέλο απλώς θα διατηρήσει τα κέρδη των λίγων χωρίς να οδηγήσει σε ουσιαστική μείωση της τιμής. Τι κάνουμε; Φέρνουμε τον ανταγωνισμό σήμερα. Άδειες εμπορικών ΑΠΕ που εκδόθηκαν και δεν υλοποιήθηκαν στον χρόνο τους, πρέπει να ανακληθούν. Πλέον, νέες εμπορικές άδειες ΑΠΕ θα πρέπει να υπαχθούν κάτω από ένα σύστημα μειοδοτικών διαγωνισμών της ΑΗΚ-Προμήθεια και να περιλαμβάνουν υποχρέωση για αποθήκευση, με έξοδα των ιδίων των παραγωγών, ώστε να πετύχουμε περαιτέρω διείσδυση των ΑΠΕ αλλά προς όφελος των καταναλωτών. Το μοντέλο του μονοψωνίου (single buyers model) επιτρέπεται σε μη διασυνδεδεμένα ηλεκτρικά συστήματα, και το εφαρμόζει η γειτονική μικρή Μάλτα η οποία έχει τιμές ηλεκτρισμού πολύ χαμηλότερες από τις δικές μας.
Όσον αφορά την αποθήκευση, εάν αυτή θα αναληφθεί κεντρικά από την ΑΗΚ-Δίκτυα, τότε θα πρέπει να εξεταστεί επισταμένα η πρόταση του ΕΤΕΚ όπως κατατέθηκε το 2022 για επιβολή τέλους αποθήκευσης σε μεγάλες ΑΠΕ, μέχρι να εγκαταστήσουν αποθήκευση.
Η κοινωνία απαιτεί λύσεις και οι λύσεις απαιτούν σκληρή δουλειά, υπευθυνότητα και εντιμότητα. Από την άλλη, η κακοδιαχείριση, οι ερασιτεχνισμοί και τα επικοινωνιακά τεχνάσματα ούτε πείθουν τους πολίτες, ούτε διασφαλίζουν φθηνό ρεύμα για τις οικογένειες και για τις επιχειρήσεις.
*Τέως Γενικός Ελεγκτής της Δημοκρατίας, επισκέπτης καθηγητής Οικονομικών στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου
