Η μικρή κινητικότητα που καταγράφηκε στο Κυπριακό τον τελευταίο ένα χρόνο μπήκε κι αυτή σε παύση εν αναμονή της ψηφοφορίας στα κατεχόμενα για την ανάδειξη Τουρκοκύπριου ηγέτη. Το αποτέλεσμα της σημερινής ψηφοφορίας θα έχει σημασία για τις μετέπειτα προσπάθειες του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, πλην οι πραγματικότητες των τελευταίων χρόνων αλλά και τα λεχθέντα ανάμεσα στους δύο βασικούς διεκδικητές, στη διάρκεια του προεκλογικού, τα περιθώρια προόδου είναι μάλλον περιορισμένα.
Η πρόσκληση για την επόμενη άτυπη πολυμερή για το Κυπριακό ήδη έχει σταλεί από τον περασμένο Ιούλιο. Εκείνο που περιμένουν οι συμμετέχοντες είναι τον εκπρόσωπο της τουρκοκυπριακής πλευράς, εάν θα είναι ο νυν Τουρκοκύπριος ηγέτης Ερσίν Τατάρ ή ο αρχηγός του Ρεπουμπλικανικού Τουρκικού Κόμματος, Τουφάν Ερχιουρμάν. Είτε οι «εκλογές» κριθούν κατά τη σημερινή ψηφοφορία είτε την ερχόμενη Κυριακή, το σίγουρο είναι πως η μάχη θα παιχτεί ανάμεσα σε Τατάρ και Ερχιουρμάν. Απομένει να γίνει γνωστό πότε θα βγει ο νικητής.
Η επόμενη ημέρα έχει σημασία και για το Κυπριακό, ως προς το πως θα κινηθεί η τουρκική πλευρά με τον Ερσίν Τατάρ να παραμένει επικεφαλής της τουρκοκυπριακής κοινότητας, ή με τον Τουφάν Ερχιουρμάν να μπαίνει με διαφοροποιημένη, φαινομενικά, προσέγγιση. Αλλά σε κάθε περίπτωση εκείνο που μετρά για το Κυπριακό είναι πάντα η τακτική προσέγγιση της Άγκυρας.
Σενάριο Α: Παραμονή Τατάρ με ίδια ρητορική και προσέγγιση
Αν ο Ερσίν Τατάρ κερδίσει της σημερινή ψηφοφορία, οι προοπτικές για επανέναρξη ουσιαστικών διαπραγματεύσεων στο Κυπριακό φαίνονται εξαιρετικά περιορισμένες. Ο Τατάρ έχει κατηγορηματικά κλείσει το κεφάλαιο της ομοσπονδιακής λύσης, επιμένοντας σταθερά στη «λύση δύο κρατών» και την αναγνώριση της κυριαρχικής ισότητας και του ίσου διεθνούς καθεστώτος των Τουρκοκυπρίων. Όπως ο ίδιος έχει δηλώσει, «στο νησί υπάρχουν δύο ξεχωριστά κράτη, δύο ξεχωριστοί λαοί» που ζουν χωριστά εδώ και 51 χρόνια.
Αυτή η θέση, που ταυτίζεται απόλυτα με τη γραμμή της Άγκυρας, αποτελεί θεμελιώδη ρήξη με τις παραδοσιακές προσεγγίσεις όλων των προκατόχων του. Ο Τατάρ έχει επανειλημμένα τονίσει ότι «το θέμα της ομοσπονδίας έχει κλείσει οριστικά», μια θέση που ενισχύθηκε και από τον Πρόεδρο της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών.
Η επανεκλογή του Τατάρ θα σημάνει τη συνέχιση της πολιτικής της «πραγματικότητας στο έδαφος», με βάση την οποία στην Κύπρο υπάρχουν «δύο ξεχωριστά κράτη, δύο ξεχωριστοί λαοί, δύο ξεχωριστές δημοκρατίες». Αυτή η προσέγγιση, αν και μπορεί να αποτυπώνει την πραγματικότητα όπως έχει διαμορφωθεί μετά το 1974, συναντά τεράστια εμπόδια σε επίπεδο διεθνούς νομιμότητας και αποδοχής. Η διεθνής κοινότητα, οι αποφάσεις των Ηνωμένων Εθνών και η νομική τάξη που έχει διαμορφωθεί επί δεκαετίες δεν αναγνωρίζουν την ύπαρξη δύο ανεξάρτητων κρατών στο νησί.
Ο Τατάρ έχει θέσει ως απόλυτη προϋπόθεση για έναρξη οποιωνδήποτε συνομιλιών την επιβεβαίωση της κυριαρχικής ισότητας και του ίσου διεθνούς καθεστώτος των Τουρκοκυπρίων. Προτείνει μάλιστα την υλοποίηση του «3Α» – Απευθείας Εμπόριο, Απευθείας Πτήσεις και Απευθείας Διεθνείς Επαφές – ως μέσο για την «εξισορρόπηση της ανισότητας του καθεστώτος μεταξύ των δύο πλευρών». Αυτή η απαίτηση δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο: η ελληνοκυπριακή πλευρά και η διεθνής κοινότητα δεν μπορούν να αποδεχθούν αυτή την προϋπόθεση, καθώς θα σήμαινε de facto αναγνώριση του ψευδοκράτους, ενώ ο Τατάρ δεν δείχνει διατεθειμένος να υποχωρήσει από αυτή τη θέση.
- Επιπλέον, η επανεκλογή του Τατάρ θα ενισχύσει την απόλυτη εξάρτηση της τουρκοκυπριακής πλευράς από την Άγκυρα. Ο Τατάρ έχει αποδείξει ότι είναι πιστός εκτελεστής των εντολών του Ερντογάν και της τουρκικής πολιτικής στο Κυπριακό.
Σε αυτό το σενάριο, τα Ηνωμένα Έθνη, η Ευρωπαϊκή Ένωση και διεθνείς παίχτες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες θα βρεθούν ενώπιον ενός αδιάλλακτου συνομιλητή που δεν αποδέχεται το διεθνές πλαίσιο αναφοράς. Η προοπτική διεξαγωγής ουσιαστικών συνομιλιών θα παραμείνει μηδαμινή.
Σενάριο Β: Επικράτηση Ερχιουρμάν με διαφορετική ρητορική
Nίκη του Τουφάν Ερχιουρμάν θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα περιορισμένο παράθυρο ευκαιρίας για επανέναρξη του διαλόγου στο Κυπριακό, αν και με πολύ σημαντικούς περιορισμούς και προϋποθέσεις. Ο Ερχιουρμάν, ως εκπρόσωπος του Ρεπουμπλικανικού Τουρκικού Κόμματος, φέρει μια προσέγγιση που βασίζεται στην έννοια της «χαλαρής ομοσπονδίας» με ευρωπαϊκή προοπτική. Όπως ο ίδιος έχει δηλώσει, «οι Τουρκοκύπριοι επιθυμούν μια ισχυρή, διεθνώς αποδεκτή λύση που θα δημιουργήσει ένα κράτος-μέλος της ΕΕ».
Το μοντέλο που προτείνει ο Ερχιουρμάν προβλέπει «μια λύση στην οποία τα δύο ισότιμα ιδρυτικά κράτη, το ένα των Τουρκοκυπρίων και το άλλο των Ελληνοκυπρίων, που είναι παγκοσμίως αναγνωρισμένα, θα ασκούν κυριαρχικά τις εξουσίες τους». Η προσέγγιση του βασίζεται σε μια χαλαρή ομοσπονδία όπου τα συστατικά κράτη θα διατηρούν ισχυρές αρμοδιότητες, ενώ παράλληλα θα συνεργάζονται σε κρίσιμα θέματα κοινού ενδιαφέροντος όπως η ενέργεια, οι θαλάσσιες ζώνες, οι εμπορικοί δρόμοι και η ασφάλεια.
Ωστόσο, η προσέγγιση του Ερχιουρμάν, παρά την επιφανειακή διαφοροποίησή της από αυτήν του Τατάρ, περιέχει στοιχεία που την φέρνουν επικίνδυνα κοντά στη λογική των «δύο κρατών». Ο ίδιος ο Ερχιουρμάν, προκειμένου να παραμείνει ανταγωνιστικός έναντι του Τατάρ και να μην συγκρουστεί με την Άγκυρα, έχει προσαρμόσει σημαντικά τη ρητορική του. Επιμένει ότι «οι Τουρκοκύπριοι είναι ένας από τους δύο ισότιμους ιδρυτικούς εταίρους του νησιού» και ότι «η ηγεσία των Ελληνοκυπρίων δεν μπορεί από μόνη της να αποφασίζει σχετικά με την ασφάλεια, τις θαλάσσιες ζώνες, την ενέργεια, τους υδρογονάνθρακες και τις εμπορικές οδούς».
- Αυτή η προσέγγιση, αν και διαφορετικά διατυπωμένη από τη θέση του Τατάρ για «δύο κράτη», στην ουσία παραπέμπει στην ίδια κατεύθυνση. Η έμφαση στα «δύο ισότιμα ιδρυτικά κράτη» που θα είναι «παγκοσμίως αναγνωρισμένα» και θα «ασκούν κυριαρχικά τις εξουσίες τους» δημιουργεί σοβαρά ερωτηματικά ως προς την πραγματική απόσταση από τη θέση των δύο κρατών.
Οι προϋποθέσεις που θέτει ο Ερχιουρμάν για την έναρξη διαπραγματεύσεων είναι επίσης προβληματικές. Απαιτεί την επιβεβαίωση της πολιτικής ισότητας με την εκ περιτροπής προεδρία, τη διασφάλιση ότι καμία απόφαση δεν θα λαμβάνεται χωρίς τη βούληση των Τουρκοκυπρίων, και την εγγύηση ότι σε περίπτωση που «η ηγεσία των Ελληνοκυπρίων εγκαταλείψει εκ νέου το τραπέζι των διαπραγματεύσεων, θα διασφαλιστεί εκ των προτέρων ότι ο τουρκοκυπριακός λαός δεν θα επιστρέψει στο σημερινό status quo». Αυτή η τελευταία προϋπόθεση ουσιαστικά σημαίνει εκ των προτέρων αναγνώριση του ψευδοκράτους σε περίπτωση αποτυχίας των διαπραγματεύσεων, κάτι που δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό.
Παρά τους περιορισμούς, η εκλογή του Ερχιουρμάν θα δημιουργούσε ένα σχετικά πιο θετικό κλίμα για διάλογο σε σύγκριση με τον Τατάρ. Η διεθνής κοινότητα και ιδιαίτερα ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών θα έβλεπαν με θετικότερη διάθεση την προοπτική επανέναρξης συνομιλιών, καθώς τουλάχιστον ο Ερχιουρμάν δεν απορρίπτει κατηγορηματικά το ομοσπονδιακό πλαίσιο. Ωστόσο, η ουσιαστική απόσταση από τη θέση του Τατάρ είναι πολύ μικρότερη από όσο επιφανειακά φαίνεται.
Ο παράγοντας Τουρκία: Ο απόλυτος έλεγχος της Άγκυρας
Ανεξάρτητα από το ποιος θα κερδίσει την ψηφοφορία στα κατεχόμενα, ο καθοριστικός παράγοντας για τις προοπτικές του Κυπριακού παραμένει η Τουρκία. Η Άγκυρα έχει αποδείξει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ότι ελέγχει απόλυτα τις εξελίξεις στα κατεχόμενα, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα που διαθέτει για να επηρεάσει το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας.
Ακόμη και αν εκλεγεί ο Ερχιουρμάν, θα πρέπει να λειτουργήσει εντός των παραμέτρων που θέτει η Άγκυρα. Η εξάρτηση των κατεχομένων από την Τουρκία σε οικονομικό, πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο είναι τόσο βαθιά που κανένας Τουρκοκύπριος ηγέτης δεν μπορεί να λειτουργήσει ανεξάρτητα. Η ενσωμάτωση των κατεχομένων στον «τουρκογενή κόσμο», όπως επεδίωξε ο Ερντογάν μέσω της συμμετοχής του ψευδοκράτους ως παρατηρητής στον Οργανισμό Τουρκογενών Κρατών, αποτελεί μέρος της στρατηγικής για περαιτέρω δέσμευση της τουρκοκυπριακής πλευράς στις τουρκικές θέσεις.
Ένα από τα πιο ανησυχητικά στοιχεία της προεκλογικής περιόδου είναι η προσπάθεια και των δύο υποψηφίων να δείξουν πόσο κοντά βρίσκονται στην τουρκική γραμμή. Ο Τατάρ έχει το πλεονέκτημα να είναι ο αναγνωρισμένος εκτελεστής των εντολών της Άγκυρας, αλλά και ο Ερχιουρμάν προσπαθεί με κάθε τρόπο να δείξει «καλή διαγωγή» προς την Τουρκία.
Η ρητορική σύγκλιση των δύο υποψηφίων αποκαλύπτει μια ανησυχητική πραγματικότητα: η Άγκυρα έχει επιτύχει να περιορίσει το πεδίο του διαλόγου στα κατεχόμενα εντός των ορίων που η ίδια θέτει. Ακόμη και ο «αντιπολιτευόμενος» υποψήφιος αναγκάζεται να υιοθετήσει στοιχεία της τουρκικής γραμμής για να παραμείνει πολιτικά βιώσιμος.
Οι προκλήσεις για την ελληνοκυπριακή πλευρά
Ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας για την ανάδειξη Τουρκοκύπριου ηγέτη, η ελληνοκυπριακή πλευρά θα αντιμετωπίσει σοβαρές προκλήσεις. Με τον Τατάρ, το πρόβλημα είναι προφανές: ένας τελείως αδιάλλακτος συνομιλητής που απορρίπτει κάθε έννοια ομοσπονδιακής λύσης. Με τον Ερχιουρμάν, το πρόβλημα είναι πιο πολύπλοκο: ένας συνομιλητής που επιφανειακά φαίνεται πιο μετριοπαθής, αλλά στην ουσία προωθεί θέσεις που πλησιάζουν επικίνδυνα την ίδια κατεύθυνση με τον Τατάρ.
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Νίκος Χριστοδουλίδης, συνεχίζει να υποστηρίζει μια ομοσπονδιακή λύση βασισμένη στη διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία με πολιτική ισότητα, σύμφωνα με τις αποφάσεις του ΟΗΕ και τις θέσεις της διεθνούς κοινότητας. Αυτή η θέση, αν και σταθερή και διεθνώς αποδεκτή, θα συναντήσει είτε την κατηγορηματική απόρριψη του Τατάρ είτε τις πολύπλοκες προϋποθέσεις και απαιτήσεις του Ερχιουρμάν που στην ουσία υπονομεύουν το ομοσπονδιακό πλαίσιο.
Η ελληνοκυπριακή πλευρά θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτική σε περίπτωση εκλογής Ερχιουρμάν, καθώς υπάρχει ο κίνδυνος να παγιδευτεί σε μια διαδικασία που επιφανειακά μοιάζει με διάλογο για ομοσπονδιακή λύση, αλλά στην ουσία θα οδηγήσει σε παραχωρήσεις που θα νομιμοποιούν την κατοχή και θα κινούνται προς την κατεύθυνση των δύο κρατών. Οι απαιτήσεις του Ερχιουρμάν για «δύο ισότιμα ιδρυτικά κράτη» που θα είναι «παγκοσμίως αναγνωρισμένα» και θα «ασκούν κυριαρχικά τις εξουσίες τους» πρέπει να αντιμετωπιστούν με μεγάλη προσοχή.
Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι μόνο ποιος θα κερδίσει τις «εκλογές», αλλά κυρίως πώς η Τουρκία θα επιλέξει να διαχειριστεί το αποτέλεσμα και το Κυπριακό στο επόμενο διάστημα. Η στάση της Άγκυρας, οι γεωπολιτικές της επιδιώξεις στην Ανατολική Μεσόγειο και οι εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις στην Τουρκία θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό το μέλλον του Κυπριακού, ανεξάρτητα από το πρόσωπο που θα κάθεται στη θέση του Τουρκοκύπριου ηγέτη.
