Στην Κύπρο, ένας στους τρεις συνταξιούχους συνεχίζει να εργάζεται, κυρίως λόγω οικονομικής ανάγκης. Ποια λάθη -συνειδητά ή ασυνείδητα- μας οδηγούν σε αυτή την πραγματικότητα; Και γιατί δεν αρκεί απλώς η οικονομική εκπαίδευση για να μας προστατεύσει; Αυτό το άρθρο εξηγεί γιατί η πρώτη οικονομική απόφαση που παίρνουμε μπορεί να καθορίσει όλες τις επόμενες — και τι μπορούμε να κάνουμε για να ξαναπάρουμε τον έλεγχο.
Η μετά-συνταξιοδοτική εργασία ως σύμπτωμα
Στην Κύπρο, σχεδόν τρεις στους δέκα πολίτες έως 74 ετών εξακολουθούν να εργάζονται ακόμη και μετά τη συνταξιοδότησή τους. Το ποσοστό αυτό — 29,6% — είναι σχεδόν τριπλάσιο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο του 10,3%. Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι πως για το 68% αυτών, η εργασία δεν αποτελεί επιλογή αλλά οικονομική αναγκαιότητα — το υψηλότερο ποσοστό σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ανάγκη για οικονομική παιδεία — ή αλλιώς, χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό — δεν είναι πολυτέλεια. Είναι θεμέλιο ανεξαρτησίας. Όταν κάποιος γνωρίζει πώς να διαχειρίζεται τα χρήματά του, αποκτά αυτοπεποίθηση και σταθερότητα. Όταν όμως αγνοεί βασικές αρχές, γίνεται πιο εύκολο να ξοδεύει πέρα από τις δυνατότητές του, να παραμελεί την αποταμίευση, να μπερδεύεται σε πολύπλοκα χρηματοοικονομικά προϊόντα και να εγκλωβίζεται σε δυσμενείς δανειακούς όρους.
Ακόμα κι όταν υπάρχουν οι δυνατότητες, πολλοί δεν αποταμιεύουν. Έρευνες δείχνουν ότι αρκετοί γονείς που θα μπορούσαν να καλύψουν μεγάλο μέρος του κόστους σπουδών των παιδιών τους, υποτιμούν τις αποταμιεύσεις τους, θεωρώντας τις ασήμαντες. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός δεν σημαίνει απλώς γνώση αριθμών. Σημαίνει κατανόηση της αξίας των επιλογών μας, ακόμα και όταν αυτές φαίνονται μικρές ή ασήμαντες στην αρχή.
Γιατί δυσκολευόμαστε
Οι λόγοι είναι πολλοί και βαθιά ανθρώπινοι. Πολλοί αναβάλλουν οικονομικές αποφάσεις που δεν προσφέρουν άμεσο όφελος. Συχνά δεν καταλαβαίνουμε το πραγματικό κόστος του να μην αποταμιεύουμε, ούτε πόσο καλύτερη θα μπορούσε να είναι η ζωή μας στο μέλλον αν βάζαμε στην άκρη ένα μικρό ποσό κάθε μήνα.
Η ιδιοκατοίκηση μπορεί να μας δημιουργεί την ψευδαίσθηση πλούτου, ακόμα κι όταν δεν υπάρχει ρευστότητα. Αγοράζουμε πράγματα για να νιώσουμε καλύτερα, για να ανήκουμε, ή για να επιβεβαιώσουμε — έστω και εσωτερικά — ότι τα καταφέρνουμε. Όταν η αγορά γίνεται εύκολη μέσω μοντέλων τύπου «Αγόρασε τώρα, πλήρωσε αργότερα», ο πόνος της πληρωμής μειώνεται και η απόφαση γίνεται λιγότερο συνειδητή.
Παράλληλα, πολλοί βασίζονται σε συμβουλές από οικονομικούς influencers — τους λεγόμενους finfluencers — των οποίων η αξιοπιστία ή η κατάρτιση δεν είναι πάντοτε ελεγχόμενη. Έτσι, λαμβάνονται αποφάσεις με βάση εντυπώσεις και συναισθήματα, και όχι δεδομένα.
Όταν η εκπαίδευση δεν αρκεί
Μέσα σε αυτή την πολυπλοκότητα, η εκπαίδευση φαίνεται ως λογική λύση. Η προσπάθεια να διδάξουμε στα παιδιά, από νωρίς, την αναγνώριση γνωστικών προκαταλήψεων και την ανάπτυξη κριτικής σκέψης είναι αναμφίβολα πολύτιμη. Όμως η πράξη αποδεικνύεται συχνά πιο απαιτητική από τη θεωρία.
Οι προκαταλήψεις δεν είναι απλώς λάθη προς διόρθωση· είναι αναπόσπαστο κομμάτι του τρόπου με τον οποίο σκεφτόμαστε. Συχνά συνυπάρχουν, ενισχύουν η μία την άλλη και επηρεάζουν τις αποφάσεις μας με τρόπους που κατανοούμε μόνο εκ των υστέρων. Επιπλέον, δεν αποτελούν τον μοναδικό παράγοντα που διαμορφώνει τη συμπεριφορά μας.
Γι’ αυτό, ως επιστήμονας της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όταν έχω περιορισμένο χρόνο με ένα κοινό, δεν επιλέγω να εστιάσω στις προκαταλήψεις καθαυτές. Αντί να απαριθμώ σφάλματα σκέψης, προτιμώ να μιλάω για πρακτικά εργαλεία — απλά στην εφαρμογή, αλλά ουσιαστικά στη χρήση — που μας βοηθούν να σκεφτόμαστε πιο καθαρά και να παίρνουμε πιο συνετές αποφάσεις.
Ορισμένα από αυτά υλοποιούνται ήδη μέσα από ιδιωτικές πρωτοβουλίες στο εξωτερικό, όπως τραπεζικές εφαρμογές που βοηθούν άμεσα τον πελάτη να επιλέξει επιτόκιο ή να κάνει πολύπλοκους υπολογισμούς. Άλλα βασίζονται καθαρά στον τρόπο που σκεφτόμαστε και παίρνουμε αποφάσεις στην καθημερινότητά μας. Ένα τέτοιο εργαλείο είναι η έννοια της αυθαίρετης συνοχής.
Η πρώτη απόφαση καθορίζει όλες τις επόμενες
Η έννοια της αυθαίρετης συνοχής υποστηρίζει ότι οι πρώτες μας αποφάσεις λειτουργούν ως πρότυπα για όλες τις επόμενες. Μπορεί να είναι αυθαίρετες στην αρχή — μια επιλογή χωρίς πολλή σκέψη ή ανάλυση — αλλά μόλις παγιωθούν, γίνονται σημείο αναφοράς για το μέλλον. Αποκτούν συνοχή. Μας καθοδηγούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, για χρόνια.
Σκεφτείτε την πρώτη φορά που μπήκατε σε ένα ακριβό καφέ. Ήσασταν κουρασμένοι, χρειαζόσασταν ενέργεια, και η τιμή του καφέ σας φάνηκε υψηλή. Παρ’ όλα αυτά, τον αγοράσατε, τον απολαύσατε, και συνεχίσατε τη μέρα σας. Την επόμενη φορά που περνούσατε από εκεί, η προηγούμενη εμπειρία λειτούργησε σαν οδηγός. Σκεφτήκατε, «πήγα τότε, ήταν καλό, άρα αξίζει». Επιστρέψατε. Και με κάθε νέα επίσκεψη, η απόφαση γινόταν όλο και πιο αυτόματη, όλο και λιγότερο αμφισβητήσιμη. Χωρίς να το καταλάβετε, η συνήθεια είχε παγιωθεί.
Η αυθαίρετη συνοχή δεν επηρεάζει μόνο τις αγορές μας. Διαμορφώνει τις επαγγελματικές μας επιλογές, τις σχέσεις μας, το πώς ντυνόμαστε, το πού επενδύουμε, ακόμα και το πώς σκεφτόμαστε για την επιτυχία. Το θέμα είναι ότι θεωρούμε αυτές τις αποφάσεις προϊόν συνειδητής κρίσης, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να ξεκίνησαν ως κάτι τυχαίο. Το αποτέλεσμα είναι ότι «στέλνουμε σήμα στον εαυτό μας» — επαναλαμβάνουμε τη συμπεριφορά επειδή την έχουμε ήδη κάνει.
Τι μπορείς να κάνεις στην πράξη
Η απάντηση δεν είναι δραστικές αλλαγές, αλλά συνειδητή παρατήρηση. Αν, για παράδειγμα, σκέφτεστε να αγοράσετε ένα νέο κινητό ή να πιείτε τον συνηθισμένο καφέ των 5 ευρώ, ρωτήστε τον εαυτό σας: Πώς ξεκίνησε αυτή η συνήθεια; Εξακολουθεί να με ικανοποιεί όσο παλιά; Μπορώ να την περιορίσω και να διαθέσω τα χρήματα αλλού;
Κάθε φορά που επαναλαμβάνετε μια συμπεριφορά, αξίζει να σταματήσετε για λίγο και να την παρατηρήσετε. Όχι απαραίτητα για να την αλλάξετε, αλλά για να την κατανοήσετε. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στην πρώτη απόφαση μιας ακολουθίας. Συχνά νομίζουμε ότι είναι ασήμαντη. Δεν είναι. Μπορεί να καθορίσει δεκαετίες συμπεριφοράς.
Ο Σωκράτης έλεγε πως η ανεξέταστη ζωή δεν αξίζει να τη ζει κανείς. Στον οικονομικό τομέα, η ανεξέταστη κατανάλωση οδηγεί σε συνήθειες που δεν μας εξυπηρετούν. Αν μάθουμε να δίνουμε τη δέουσα σημασία στην αρχή κάθε συνήθειας, μπορούμε να επανακτήσουμε τον έλεγχο. Και αυτός ο έλεγχος μπορεί να είναι το κλειδί για την οικονομική ελευθερία.
Αν η οικονομική σου ζωή έχει «τρέξει στον αυτόματο πιλότο», ίσως ήρθε η στιγμή να σταματήσεις για λίγο και να ρωτήσεις: «Αυτή η συνήθεια — είναι δική μου επιλογή ή είναι απλώς συνέχεια της προηγούμενης;» Από εκεί ξεκινά η πραγματική οικονομική ελευθερία.
* Επιστήμονας λήψης αποφάσεων & συμπεριφορικής αλλαγής
