Η προστασία του περιβάλλοντος εξελίσσεται σε ένα από τα πλέον σημαντικά ζητήματα του σύγχρονου δικαίου.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης, μέσω του Κογκρέσου Τοπικών και Περιφερειακών Αρχών, έχει αναδείξει την ανάγκη ρητής αναγνώρισης του δικαιώματος σε ένα ασφαλές, καθαρό και βιώσιμο περιβάλλον ως θεμελιώδους δικαιώματος.
Αν και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δεν κατοχυρώνει ρητά τέτοια διάταξη, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει ήδη αναπτύξει μέσω της νομολογίας του μια «πράσινη ερμηνεία» άρθρων όπως το άρθρο 8 ΕΣΔΑ (ιδιωτική και οικογενειακή ζωή) ή το άρθρο 2 (δικαίωμα στη ζωή), ώστε να καλύψει περιπτώσεις σοβαρής περιβαλλοντικής υποβάθμισης.
Η νομολογιακή αυτή προσέγγιση αποδεικνύει ότι το δικαίωμα στο περιβάλλον, παρότι δεν έχει ακόμη αυτοτελή κατοχύρωση, λειτουργεί διασταυρούμενα με άλλα δικαιώματα, καθιστώντας την προστασία του μέρος του ευρύτερου συστήματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο επίπεδο της θεωρίας, το δικαίωμα αυτό παρουσιάζεται ως διττής φύσης: αφενός ατομικό, γιατί συνδέεται με την υγεία και την ποιότητα ζωής κάθε πολίτη, και αφετέρου συλλογικό, γιατί θεμελιώνει υποχρέωση των κοινωνιών να διαφυλάσσουν τους φυσικούς πόρους για τις επόμενες γενιές.
Η μεταρρύθμιση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης
Η κυπριακή έννομη τάξη εισέρχεται από το 2024 σε μια νέα εποχή τοπικής διακυβέρνησης. Με την ισχύ της μεταρρύθμισης, ο αριθμός των δήμων μειώθηκε με συνενώσεις, οι κοινότητες συγκροτούνται σε συμπλέγματα και ιδρύθηκαν οι Επαρχιακοί Οργανισμοί Αυτοδιοίκησης.
Η νέα αυτή δομή επιδιώκει την αποδοτικότερη χρήση πόρων και την ενίσχυση της διοικητικής ικανότητας. Στην πράξη, όμως, παρέχει και το κατάλληλο θεσμικό υπόβαθρο για την πραγμάτωση του δικαιώματος στο περιβάλλον σε τοπικό και επαρχιακό επίπεδο.
Η συνένωση δυνάμεων δημιουργεί μεγαλύτερες διοικητικές μονάδες με τεχνική και οικονομική δυνατότητα να αναλάβουν ρόλο «φορέα εφαρμογής» διεθνών και ευρωπαϊκών δεσμεύσεων. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορεί πλέον να συνδεθεί άμεσα με το ενωσιακό και διεθνές δίκαιο, να διεκδικήσει ευρωπαϊκή χρηματοδότηση και να θεσπίσει πολιτικές που υπερβαίνουν τον κατακερματισμό του παρελθόντος.
Νομικές και θεσμικές εισηγήσεις
1. Επαρχιακοί Χάρτες Περιβαλλοντικών Δικαιωμάτων:Η θέσπιση δεσμευτικών χαρτών από τους Επαρχιακούς Οργανισμούς θα συνιστούσε ένα είδος τοπικού «συντάγματος» για το περιβάλλον. Οι χάρτες αυτοί θα ενσωματώνουν διεθνείς και ευρωπαϊκές αρχές και θα καθορίζουν ελάχιστα επίπεδα προστασίας.
2. Δείκτης Περιβαλλοντικής Δικαιοσύνης: Η ανάπτυξη μεθοδολογίας αξιολόγησης της εφαρμογής του δικαιώματος, με αντικειμενικούς δείκτες (ποιότητα αέρα, πρόσβαση σε πράσινους χώρους, απορρίμματα), θα ενίσχυε τη διαφάνεια και θα δημιουργούσε υποχρέωση λογοδοσίας.
3. Θεσμός Περιβαλλοντικού Διαμεσολαβητή (Ombudsperson): Η ίδρυση ανεξάρτητου θεσμού ανά επαρχία, αρμόδιου για την εξέταση καταγγελιών πολιτών και την υποβολή δεσμευτικών συστάσεων, θα αποτελούσε ουσιαστική εφαρμογή της αρχής της πρόσβασης στη δικαιοσύνη όπως καθιερώνεται και στη Σύμβαση του Aarhus.
4. Δηλώσεις Επιπτώσεων σε Περιβαλλοντικά Δικαιώματα: Κάθε μεγάλο έργο θα πρέπει να συνοδεύεται από ειδική δήλωση που αξιολογεί κατά πόσο ενισχύεται ή περιορίζεται το θεμελιώδες δικαίωμα στο περιβάλλον. Αυτό θα λειτουργεί συμπληρωματικά προς τις περιβαλλοντικές μελέτες και θα εστιάζει στην πτυχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
5. Ανοικτά Δεδομένα Περιβάλλοντος: Η υποχρέωση των αρχών να παρέχουν άμεση πρόσβαση σε δεδομένα (ποιότητα αέρα, θορύβου, νερού) εντάσσεται στον πυρήνα της διαφάνειας. Η διάσταση αυτή είναι κρίσιμη για την ενεργό συμμετοχή των πολιτών και για την ουσιαστική άσκηση του δικαιώματος.
6. Συμμετοχικοί θεσμοί: Η θεσμοθέτηση συμβουλίων πολιτών ή «περιβαλλοντικών jury» με κλήρωση θα εναρμονιζόταν με την αρχή της συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων, που αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου.
7. Ρήτρα διαγενεακής ευθύνης: Κάθε στρατηγικό σχέδιο των τοπικών και επαρχιακών αρχών θα πρέπει να περιέχει πρόβλεψη για τις συνέπειες στις μελλοντικές γενιές, κατοχυρώνοντας την αρχή της βιωσιμότητας ως νομική υποχρέωση και όχι ως πολιτική επιλογή.
Συμπέρασμα
Η αναγνώριση του δικαιώματος στο περιβάλλον ως θεμελιώδους αποτελεί την επόμενη λογική και νομική εξέλιξη του ευρωπαϊκού συστήματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η μεταρρύθμιση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Κύπρο παρέχει το θεσμικό όχημα για να ενσωματωθεί αυτή η εξέλιξη σε εθνικό επίπεδο. Εφόσον οι νέοι δήμοι, τα συμπλέγματα κοινοτήτων και οι Επαρχιακοί Οργανισμοί υιοθετήσουν καινοτόμες πρακτικές, μπορούν να αποτελέσουν πρότυπο πράσινης διακυβέρνησης στην Ευρώπη.
Η προστασία του περιβάλλοντος δεν είναι πολυτέλεια ούτε εναλλακτική πολιτική. Είναι νομική και ηθική επιταγή. Η επιτυχία ή η αποτυχία της μεταρρύθμισης θα κριθεί, εντέλει, από το κατά πόσο θα καταφέρει να συνδέσει τη δημοκρατία με τη βιωσιμότητα και να απαντήσει στο καίριο ερώτημα: ποιο περιβάλλον θα παραδώσουμε στις επόμενες γενιές;
* Δικηγόρος στη Λάρνακα
