Αναλύοντας την εξωτερική πολιτική του Ντόναλντ Τραμπ, βρισκόμαστε σε ένα ολοένα και πιο “παράξενο” τοπίο, που μοιάζει να ξεπηδά απευθείας από τις σελίδες του μυθιστορήματος «Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων» του Λιούις Κάρολ. Όπως η Αλίκη που περνά σ’ έναν κόσμο όπου οι κανόνες είναι ρευστοί, ο χρόνος κινείται προς τα πίσω και η εξουσία ασκείται με αινίγματα και θεάματα, έτσι και η προεδρία Τραμπ αναποδογυρίζει την παραδοσιακή διπλωματία. Δεν πρόκειται όμως για όνειρο· είναι η πραγματική αρένα όπου η παγκόσμια σταθερότητα, οι συμμαχίες και τα οικονομικά συστήματα διακυβεύονται.
Ο Τραμπ δεν ανέτρεψε μόνο την εσωτερική πολιτική τάξη των ΗΠΑ· ταρακούνησε και το διεθνές σύστημα με ανάλογη ένταση. Και ενώ οι επικριτές του ειρωνεύονται τις μεθόδους του, υπάρχει μια ιδιότυπη λογική πίσω από αυτές. Όπως στη «Χώρα των Θαυμάτων», όπου το παράλογο υπακούει στους δικούς του εσωτερικούς κανόνες, έτσι και η εξωτερική πολιτική του Τραμπ έχει δομή. Απλώς υπακούει σε διαφορετική γραμματική: συναλλακτική και όχι σχεσιακή, άμεση και όχι στρατηγική, εντυπωσιακή αντί λεπτοδουλεμένη.
Σκεφτείτε την διαταγή της Βασίλισσας στη «Χώρα των Θαυμάτων»: «Να τους κοπεί το κεφάλι!» και συγκρίνετέ τη με διπλωματικές αποφάσεις του Τραμπ. Η αποχώρησή του από τη συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν στην πρώτη του θητεία αντήχησε στη Μέση Ανατολή και στην ΕΕ σαν μια αποκεφαλιστική επίθεση στην πολυμερή διπλωματία, ενισχύοντας ακραία στοιχεία και αποσταθεροποιώντας συμμάχους. Κι όμως, σε μια απρόσμενη εξέλιξη, η κυβέρνησή του ανακοίνωσε πρόσφατα απευθείας διαπραγματεύσεις υψηλού επιπέδου με το Ιράν, μια απρόβλεπτη αλλά ευπρόσδεκτη μεταστροφή που υποδηλώνει αναπροσαρμογή της προηγούμενης θέσης του. Το ίδιο εντυπωσιακό είναι πως, όπως φαίνεται, το Ισραήλ έμεινε πλήρως στο σκοτάδι για αυτή την κίνηση, στοιχείο ιδιαίτερα αποκαλυπτικό. Όπως και στη «Χώρα των Θαυμάτων», η αντίφαση ίσως κρύβει μια βαθύτερη, έστω ανορθόδοξη, λογική. Αυτή η αντίφαση ισχύει κατά παρασάγγας και στην περίπτωση του ΝΑΤΟ και της λεγόμενης «ρήτρας αυτόματης αλληλεγγύης» του Άρθρου 5 του νατοϊκού καταστατικού. Ισχύει ή δεν ισχύει;
Ο Πρόεδρος Τραμπ έχει προτείνει ένα θεαματικό σχέδιο για τη Γάζα – το λεγόμενο «Γάζα Ριβιέρα», παρακάμπτοντας την παραδοσιακή διπλωματία, πιέζοντας περιφερειακούς παίκτες να ευθυγραμμιστούν, αλλιώς θα περιθωριοποιηθούν. Όπως τα χαοτικά διατάγματα στη «Χώρα των Θαυμάτων», έτσι κι αυτές οι κινήσεις προκαλούν σύγχυση όσο και διασαφήνιση.
Η αναγνώριση της Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσας του Ισραήλ από τον Ντόναλντ Τραμπ κατά την πρώτη του θητεία ανέτρεψε δεκαετίες αμερικανικής πολιτικής ισορροπίας στη Μέση Ανατολή. Στη δεύτερη θητεία του, αυτή η προσέγγιση όχι μόνο συνεχίστηκε αλλά εντάθηκε. Ο ρυθμός με τον οποίο εκδίδει εκτελεστικά διατάγματα — περισσότερα από κάθε σύγχρονο πρόεδρο σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, αντικατοπτρίζει μια διακυβέρνηση χωρίς φρένο, όπου η ταχύτητα υπερισχύει της μελέτης και της σταθερότητας. Όπως σε ένα αλλοπρόσαλλο παιχνίδι, οι κανόνες αλλάζουν συνεχώς και οι «μπάλες» της εξωτερικής πολιτικής δεν σταματούν ποτέ να κινούνται και να συγκρούονται.
Αυτή η αστάθεια, που συχνά συγχέει φίλους και αντιπάλους, δεν είναι απαραίτητα τυχαία. Όπως και στη «Χώρα των Θαυμάτων» όπου το παράλογο υπακούει σε μια εσωτερική λογική, η πολιτική Τραμπ φέρει τη δική της συνεκτικότητα, έστω κι αν έρχεται σε ρήξη με παραδοσιακές πρακτικές και κανόνες της διεθνούς διπλωματίας.
Οι δηλώσεις περί ενσωμάτωσης του Καναδά ως της 51ης πολιτείας των ΗΠΑ, οι αναθερμασμένες φιλοδοξίες για την αγορά της Γροιλανδίας, το ανανεωμένο στρατηγικό ενδιαφέρον για τον έλεγχο της Διώρυγας του Παναμά, καθώς και η επιβολή δασμών σε συμμάχους και αντιπάλους, διαμορφώνουν μια οπτική του κόσμου που θυμίζει το επιτραπέζιο παιχνίδι της Μονόπολης , όπου οι χώρες αντιμετωπίζονται ως ιδιοκτησίες προς αγορά, ανταλλαγή ή τιμωρία, κατά το δοκούν. Η εμπορική πολιτική μοιάζει πλέον με παρτίδα στρατηγικής, με συνεχείς εναλλαγές θέσεων και κανόνων. Η Συμφωνία ΗΠΑ-Μεξικού-Καναδά (USMCA), που στην πρώτη του θητεία ο Τραμπ την είχε παρουσιάσει ως νίκη του ελεύθερου εμπορίου, σήμερα χαρακτηρίζεται «φρικτή συμφωνία» από τον ίδιο τον Τραμπ που την υπέγραψε.
Ακόμα κι η Χώρα των Θαυμάτων έχει τη δική της λογική. Ο κόσμος του Τραμπ διέπεται από το δόγμα της καταστροφικής (;) ανατροπής: αν τα θεσμικά όργανα αντιστέκονται, σπάσ’ τα· αν οι σύμμαχοι διστάζουν, απείλησέ τους· αν οι συμφωνίες δεν είναι τέλειες, ακύρωσέ τες ή αποχώρησε από αυτές. Η συναλλακτική προσέγγιση του Τραμπ , επηρεασμένη από τη φιλοσοφία του βιβλίου του «Η Τέχνη της Συμφωνίας» (The Art of the Deal, 1987) ξανασχεδιάζει τη διπλωματία ως μια αλληλουχία μηδενικού αθροίσματος και όχι ως πολυμερή διαπραγμάτευση που όλοι βγαίνουν κερδισμένοι. Η διπλωματία δεν είναι υφαντό αμοιβαίων συμφερόντων, αλλά στην αντίληψη Τραμπ, ένας ισολογισμός κερδών και ζημιών. Όμως οι διεθνείς σχέσεις δεν μπορεί να είναι εμπορικές συναλλαγές ή αγοραπωλησίες ακινήτων. Δεν λειτουργούν με όρους μηδενικού αθροίσματος, αλλά αμοιβαίου οφέλους. Αν κάθε χώρα φωνάζει «πρώτα η δική μου», τότε η διεθνής διπλωματία καταρρέει σε κατάσταση εντροπίας, όπου η απροβλεψιμότητα διαβρώνει τη θεσμική τάξη και τη σταθερότητα.
Στην ιστορία του Κάρολ, η Αλίκη συναντά την Κάμπια και τη ρωτά: «Ποία είσαι εσύ;». Η εξωτερική πολιτική του Τραμπ θέτει το ίδιο ερώτημα σε συμμάχους, αντιπάλους και στις ίδιες τις ΗΠΑ. Το μήνυμα είναι σαφές: προσαρμοστείτε ή περιθωριοποιηθείτε. Και υπάρχει λογική σε αυτή την προσέγγιση. Είναι βαθιά εθνικιστική, δύσπιστη απέναντι στις συμμαχίες, προσηλωμένη στην εθνική κυριαρχία. Η λογική όμως δεν είναι στρατηγική.
Το άνοιγμα πολλαπλών κρίσεων έχει αποσταθεροποιήσει τους συμμάχους των ΗΠΑ
Το άνοιγμα πολλαπλών κρίσεων – από εσωτερικά μέτωπα που συχνά αντανακλώνται και στην εξωτερική πολιτική, μέχρι τον εμπορικό πόλεμο με την Κίνα, την επαναχάραξη της πολιτικής για τη Μέση Ανατολή, τις απειλές προς το ΝΑΤΟ και τη ΕΕ, τη στάση απέναντι στον Πούτιν που ισορροπεί μεταξύ θαυμασμού και καιροσκοπισμού, και την απροκάλυπτα συναλλακτική προσέγγιση προς την Ουκρανία – έχουν αποσταθεροποιήσει περαιτέρω τους συμμάχους των ΗΠΑ που αναζητούν σαφήνεια στις δεσμεύσεις ασφαλείας των ΗΠΑ. Δημιουργούν, απροβλεψιμότητα, κενά και δυσπιστία.
Τελικά, το ταξίδι της Αλίκης στη «Χώρα των Θαυμάτων» δεν ήταν απλώς παράλογο· ήταν μια δοκιμασία ταυτότητας, θάρρους και διαύγειας. Κατά ανάλογο τρόπο, η εξωτερική πολιτική του Τραμπ απαιτεί κατανόηση της εσωτερικής της λογικής και ετοιμότητα είτε για αντίδραση είτε για προσαρμογή. Μπορεί να μοιάζει παράλογη — ίσως και επικίνδυνη — αλλά δεν είναι προϊόν τύχης. Είναι μια συνειδητή ρήξη με τους κανόνες του παρελθόντος, μέσα από το παραμορφωτικό κάτοπτρο της αμερικανικής ισχύος.
Είτε αυτό το ταξίδι οδηγήσει σε ανανέωση είτε σε οπισθοχώρηση, ένα είναι βέβαιο: ο τραμπισμός ήρθε για να μείνει, με ή χωρίς τον Τραμπ. Στη «Χώρα των Θαυμάτων» του Τραμπ, να περιμένετε το αναπάντεχο. Και να θυμάστε: ο Γάτος του Τσέσαϊρ στη «Χώρα των Θαυμάτων», είχε πάντα το τελευταίο χαμόγελο: ένα χαμόγελο που συχνά έμενε, ακόμη κι όταν όλα τα άλλα είχαν χαθεί.
*Πρέσβης (ε.τ.) τέως πρέσβης στις ΗΠΑ και Ύπατος Αρμοστής στο Λονδίνο
