Σε πολλές μεσογειακές χώρες, η εγκατάλειψη των καλλιεργειών έχει αναδειχθεί σε καθοριστικό παράγοντα για την ένταση και την εξάπλωση των πυρκαγιών. Κι όμως, οι ενεργοί και φροντισμένοι αμπελώνες με τις γνωστές ξερολιθιές ίσως αποτελούν ένα καθοριστικής σημασίας ανάχωμα. Όχι μόνο απέναντι στη φωτιά, αλλά και απέναντι στην εγκατάλειψη της υπαίθρου και την ερημοποίηση του τοπίου.
Η πρόσφατη πυρκαγιά στην ορεινή Λεμεσό άφησε πίσω της βαθιές πληγές — στη γη, στους ανθρώπους, στην ψυχή του τόπου. Χάθηκαν ζωές, αμπέλια και περιουσίες καταστράφηκαν. Κοινότητες με ιστορική σχέση με τη γη βίωσαν ώρες τρόμου και αβεβαιότητας. Μα πίσω από τη στάχτη και τη θλίψη, αποκαλύπτεται ξανά μια παλιά αλήθεια: η διαχείριση του τοπίου και της υπαίθρου δεν είναι απλώς τεχνικό ζήτημα —είναι όρος επιβίωσης.
Τα τελευταία 40 χρόνια, ο κυπριακός αμπελώνας υπέστη σοβαρή συρρίκνωση. Τη δεκαετία του ’90, στο πλαίσιο της εναρμόνισης με τις ευρωπαϊκές πολιτικές, επιλέχθηκε η επιδότηση της εκρίζωσης αντί της αναδιάρθρωσης. Τεράστιες περιοχές εγκαταλείφθηκαν και παραδόθηκαν στην άγρια βλάστηση. Πλαγιές κατάφυτες με αμπέλια, έμειναν ακαλλιέργητες και αδιάβατες —κι αυτός είναι ένας από τους λόγους που η φωτιά βρήκε τόσο εύκολα τον δρόμο της.
Ωστόσο, ενώ προχωρούσε αυτή η συρρίκνωση, άρχισε δυναμικά μια αντίστροφη πορεία: νέοι οινοποιοί με όραμα ανέδειξαν τοπικές ποικιλίες, επένδυσαν στον αμπελώνα και δημιούργησαν κρασιά που έδωσαν νέα ταυτότητα στο κυπριακό κρασί. Ήταν αυτοί που έφεραν ξανά ζωή στην ορεινή Λεμεσό και σε ξεχασμένα αμπελοτόπια, δημιουργώντας ένα νέο αφήγημα. Σήμερα, κάποιοι από αυτούς βλέπουν τις εκτάσεις που με κόπους κατάφεραν να ζωντανέψουν, να έχουν καταστραφεί. Η ανοδική πορεία του τομέα, δέχτηκε μια σοβαρότατη ανάσχεση.
Το φαινόμενο όμως δεν είναι μόνο κυπριακό. Στην Καλιφόρνια, η κοιλάδα της Νάπα φλέγεται συχνά. Οι φωτιές του 2017 και του 2020 σάρωσαν εμβληματικούς αμπελώνες, καταστρέφοντας εγκαταστάσεις και αφήνοντας στάχτες στη θέση των σταφυλιών. Εκεί όμως, η αντίδραση δεν ήταν η παραίτηση, αλλά η αποκατάσταση με σχέδιο, με ενίσχυση υποδομών, με δημιουργία αντιπυρικών ζωνών, με επένδυση στη βιωσιμότητα. Πολλές μονάδες επέστρεψαν στην παραγωγή ισχυρότερες, πιο συνειδητοποιημένες.
Σύμφωνα με σχετικές μελέτες, το 80-90% των αμπελώνων που υφίστανται ήπια έως μέτρια ζημιά, μπορούν να ανακάμψουν πλήρως μέσα σε 1-2 χρόνια, αρκεί να ληφθούν εγκαίρως τα κατάλληλα μέτρα: σωστή άρδευση, προσεκτικό κλάδεμα, προστασία από ασθένειες. Στη Χιλή, οι φωτιές του 2017 κατέκαψαν τις κοιλάδες Maule και Itata, αλλά οι αμπελουργοί είδαν τα κούτσουρα του αμπελιού να ξαναγεννιούνται μέσα από τις στάχτες. Επέλεξαν τη βιολογική καλλιέργεια, τον σεβασμό στο περιβάλλον, την ανθεκτικότητα. Η φωτιά έγινε ευκαιρία για επαναπροσδιορισμό.
Παραδείγματα από την Ευρωπαϊκή Ένωση
Σε πολλές μεσογειακές χώρες, η εγκατάλειψη των αμπελώνων έχει ήδη συσχετιστεί με την ένταση και την έκταση των πυρκαγιών. Αντίθετα, όπου διατηρούνται και καλλιεργούνται, οι αμπελώνες λειτουργούν ως φυσικές αντιπυρικές ζώνες, μειώνοντας τη συνέχεια της καύσιμης ύλης και διευκολύνοντας την πρόσβαση των ομάδων πυρόσβεσης. Ακολουθούν χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Πορτογαλία
Στην ορεινή περιοχή Dão της Πορτογαλίας ο βιολογικός αμπελώνας Casa de Mouraz έχασε τη μισή του έκταση από πυρκαγιές. Όμως οι ιδιοκτήτες δεν στάθηκαν στην απώλεια: επανασχεδίασαν με βάση την αγροοικολογία, την αποκατάσταση του εδάφους και τη συμμετοχή της κοινότητας με συγχρηματοδότηση. Έτσι το αμπέλι έγινε κοινό κτήμα της κοινότητας.
Ισπανία – Καταλωνία
Στην περιοχή La Plana de Manlleu στην Καταλωνία, καλλιεργημένοι αμπελώνες εντάσσονται σε αγροτικά τοπία-μωσαϊκό, μαζί με βοσκότοπους και άλλες χρήσεις γης. Αυτή η ποικιλομορφία λειτουργεί ως φυσικό φρένο στην εξάπλωση της φωτιάς. Αντίθετα, στην εσωτερική Ισπανία, η εγκατάλειψη αμπελώνων και άλλων καλλιεργειών οδήγησε σε συσσώρευση βιομάζας, αυξάνοντας την ένταση και ταχύτητα εξάπλωσης των πυρκαγιών.
Ιταλία – Σαρδηνία
Μελέτες στη βορειοδυτική Σαρδηνία έδειξαν ότι η εγκατάλειψη αγροτικών εκτάσεων, συμπεριλαμβανομένων αμπελώνων, οδηγεί σε μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια πυρκαγιών. Αντιθέτως, συντηρημένοι αμπελώνες και άλλες καλλιέργειες (ελαιώνες, εσπεριδοειδή) λειτουργούν ως αντιπυρικές ζώνες, διακόπτοντας τη συνέχεια της βλάστησης και διευκολύνοντας την επέμβαση πυροσβεστικών δυνάμεων.
Γαλλία – Προβηγκία
Στη Νότια Γαλλία, ιδιαίτερα στην Προβηγκία, οι πυρκαγιές κατέστρεψαν τόσο ενεργούς όσο και εγκαταλελειμμένους αμπελώνες. Η απουσία ανθρώπινης φροντίδας συνέβαλε στη γρήγορη εξάπλωση της φωτιάς.
Οι αμπελώνες λειτουργούν ως φυσικές αντιπυρικές ζώνες
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισημαίνει ότι οι καλλιεργούμενοι αμπελώνες μπορούν να λειτουργούν ως φυσικές αντιπυρικές ζώνες, επειδή διακόπτουν τη συνέχεια της καύσιμης ύλης και διευκολύνουν την κατάσβεση.
Το μήνυμα είναι σαφές: η αποκατάσταση του αμπελώνα δεν θα έρθει μέσα από αποσπασματικές επιδοτήσεις. Χρειάζεται όραμα, σχέδιο και —πάνω απ’ όλα— επανασύνδεση με τη γη.
Οι εμπειρίες αυτές δείχνουν τη βαθύτερη αξία του αμπελώνα: είναι σύμμαχος της πρόληψης και της οικολογίας. Οι φροντισμένοι αμπελώνες μπορούν να λειτουργήσουν ως φυσικά εμπόδια στη διάδοση της φωτιάς — αρκεί να μην αφήνονται στην εγκατάλειψη. Παράλληλα, η επιστροφή της καλλιέργειας σε περιοχές υποβαθμισμένες ενισχύει το τοπίο, θωρακίζει το έδαφος, αναζωογονεί την κοινωνία.
Το παράδειγμα του Alto Douro στην Πορτογαλία, που αναγνωρίστηκε ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, δείχνει ότι ένας ιστορικός αμπελώνας δεν είναι απλώς παράδοση, είναι πολιτική στρατηγική. Και η Κύπρος δεν υστερεί: διαθέτει σπάνιες ποικιλίες, ιδιαίτερη γεωμορφολογία και κοιλάδες με ξερολιθιές. Η Πιτσιλιά, ο Αφάμης, τα Κρασοχώρια, η Λαόνα μπορούν να μετατραπούν σε πρότυπα αγροτουρισμού και περιβαλλοντικής αναγέννησης. Αρκεί να υπάρξει βούληση, στήριξη και στρατηγική.
Οι πλήρεις διαστάσεις της καταστροφής δεν έχουν ακόμη αποτυπωθεί. Αυτό που επείγει, όμως, δεν είναι μόνο η αποκατάσταση. Είναι η χάραξη μιας νέας πορείας, μιας στρατηγικής που θα δει τον αμπελώνα όχι ως κατάλοιπο του παρελθόντος, αλλά ως ζωντανή υποδομή προστασίας, πολιτισμού και ανθεκτικότητας. Γιατί απ’ τη γη που σκέπασε η στάχτη, μπορεί να φυτρώσει ξανά ζωή.
