Ο Κυριάκος Μάτσης, γεννημένος στις 26 Ιανουαρίου 1926 στο Παλαιχώρι Μόρφου, υπήρξε ένας από τους πιο λαμπρούς αγωνιστές της ΕΟΚΑ 1955-59 και εξέχουσα μορφή της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας. Σπούδασε Γεωπονία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου ανέπτυξε έντονη εθνική και κοινωνική δράση. Γνωστός για το ήθος, τη σεμνότητα και τη βαθιά του πίστη στην ελευθερία και τον άνθρωπο, ο Μάτσης συνδύαζε το επιστημονικό του υπόβαθρο με την αφοσίωση στο έθνος.
Η διαδικασία υποβολής εγγράφων προς εξασφάλιση υποτροφίας
Ένα λιγότερο γνωστό, αλλά εξαιρετικά σημαντικό γεγονός της ζωής του είναι ότι πριν από την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ, ο Κυριάκος Μάτσης επιδεικνύει ενδιαφέρον για μετεκπαίδευση μέσω διαγωνισμού του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.) της Ελλάδος. Οι σπουδές του στην Θεσσαλονίκη είχαν ολοκληρωθεί το 1952 και είχε επιστρέψει στην Κύπρο για να εργαστεί ως γεωπόνος στα Κούκλια της Αμμοχώστου, αλλά προσωπική του επιθυμία ήταν να συνεχίσει την επιστημονική του κατάρτιση στο εξωτερικό.
Στις 14 Σεπτεμβρίου 1954, ο Μάτσης ταχυδρομεί επιστολή στον Γυμνασιάρχη Μόρφου, Κυριάκο Χατζηιωάννου, ζητώντας να είναι ένα από τα τρία πρόσωπα που θα ετοίμαζαν συστατική επιστολή για την υποψηφιότητά του. Μεταξύ άλλων, επισημαινει:
«Σεβαστέ μου κ. Χατζηιωάννου,
το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών προκήρυξε, ως πιθανόν να Σας είναι γνωστόν, διαγωνισμόν δια μετεκπαίδευσιν ενός Κυπρίου γεωπόνου εις το εξωτερικόν. Προς τούτο ζητεί συν τοις άλλοις και τρεις συστατικές επιστολάς, από πρόσωπα της εκλογής του ενδιαφερομένου, αι οποίαι θα σταλούν προς το Ίδρυμα χωρίς την μεσολάβησιν του ενδιαφερομένου.Επειδή προτίθεμαι να υποβάλω και εγώ υποψηφιότητα διά τον εν λόγω διαγωνισμόν και μάλιστα θα ζητήσω όπως ειδικευθώ εις την Δενδροκομίαν και ειδικώς εις την Εσπεριδοκαλλιέργειαν, εξέλεξα ως κατάλληλα διά σύστασιν πρόσωπα τον καθηγητή μου της Δενδροκομίας εις το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τον κ. Νικόλαον Αντωνίου και Υμάς με την βεβαιότητα ότι δεν θα Σας στενοχωρήσω, ούτε θασας φέρω εις δυσχερίν θέσιν. Πιστεύων ότι δεν θα Σας είμαι ενοχλητικός και ευχόμενος πάσαν υγείαν, διατελώ.
Μετά σεβασμού,
Μάτσης Κυριάκος».
Η χρήση του «Σας» με κεφαλαίο στην επιστολή προς τον Γυμνασιάρχη, δείχνει τον σεβασμό και την ευγένεια του Μάτση. Αυτό, κατά την άποψή μου, δεν είναι τυχαίο. Πρόκειται για γλωσσική ένδειξη σεβασμού, συνηθισμένη σε επίσημες επιστολές της εποχής. Δείχνει την ευγένεια και την ταπεινότητα του Μάτση, που φροντίζει να απευθυνθεί στον Γυμνασιάρχη με απόλυτο σεβασμό. Αναδεικνύει την προσωπικότητα του Μάτση: σεμνός, προσεκτικός και ευγενικός, ακόμη και όταν εκφράζει προσωπικό αίτημα. Αυτό το μικρό, αλλά σημαντικό, στοιχείο κάνει την επιστολή όχι μόνο τυπική, αλλά και πολύ προσωπική και ηθικά φορτισμένη, δίνοντας στον αναγνώστη μια ένδειξη από το χαρακτήρα του ήρωα και τη λεπτή, γεμάτη καλοσύνη και ειλικρίνεια φύση του.
Μια μέρα ενωρίτερα, στις 13 Σεπτεμβρίου 1954, στο ίδιο πλαίσιο σκέψης και αφοσίωσης στην επιστήμη, ο Μάτσης απέστειλε επιστολή και προς τον Καθηγητή του στη Θεσσαλονίκη, Θρασύβουλο Ραπτόπουλο. Στην επιστολή εκφράζει ευγνωμοσύνη για τη βοήθεια και τη στήριξη του Καθηγητή του σχετικά με την υποβολή της υποψηφιότητάς του για υποτροφία. Επισημαίνει την εμπειρία του στην Δενδροκομία και την Εσπεριδοκαλλιέργεια, τονίζοντας ότι η πρακτική του γνώση μπορεί να συμβάλει στην πρόοδο του κλάδου στην Κύπρο. Και αυτή η επιστολή δείχνει τον συνδυασμό επιστημονικής αφοσίωσης και σεβασμού προς τους δασκάλους του.
Ανταπόκριση Βασιλικού Γενικού Προξενείου Ελλάδας
Η αίτηση προχώρησε και στις 22 Σεπτεμβρίου 1954, ο Πρόξενος Ρόδης Λ. Κανακάρης-Ρούφος καλεί τον Μάτση μέσω της Κυπριακής Αγροτικής Εταιρείας να παρουσιαστεί για ιατρικές εξετάσεις, απαραίτητο στάδιο για τη χορήγηση της υποτροφίας:
«Εν σχέσει προς την υμετέραν αίτησην της 10ης τρέχοντος, έχω την τιμήν να παρακαλέσω όπως, ευαρεστούμενος, προσέλθητε εις το Προξενικόν τούτο Γραφείον ίνα λάβητε γνώσιν των Κανονισμών Υποτροφιών Εξωτερικού του Ι.Κ.Υ., καθόσον τούτο τυγχάνει αναγκαίον διά την κανονικήν συμπλήρωσιν της ως άνω αιτήσεως. Παρακαλείσθε ωσαύτως όπως παρουσιασθήτε την Τετάρτην, 6ην Οκτωβρίου και ώραν 8ην π.μ. προς ιατρικήν εξέτασιν ενώπιον του ιατρού κ. Ι. Σπυριδάκι, Ζήνωνος Κιτιέως 19, όστις ανέλαβεν ευγενώς ταύτην εξ ονόματος του Ι.Κ.Υ.».
Στις 6 Οκτωβρίου 1954 ο Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος Α.Ι. Παππάς αποστέλνει νέα επιστολή στον Γεωπόνο της Κυπριακής Αγροτικής Εταιρείας στα Κούκλια της Αμμοχώστου Κυριάκο Μάτση, προσκαλώντας τον τόσο για τις ιατρικές εξετάσεις παρά του Κ. Σπυριδάκι όσο και για να λάβει τους κανονισμούς του Ι.Κ.Υ., συμπληρώνοντας και την σχετική αίτηση. Η εν λόγω αλληλογραφία δίνει ζωντανή εικόνα της τυπικής διαδικασίας, με αναλυτικές ημερομηνίες, διευθύνσεις και ονόματα, και δείχνει τη σοβαρότητα της υποτροφίας και το επιστημονικό κύρος που είχε ο Μάτσης.
Η υπεύθυνη δήλωση – μια υπογραφή που δεν μετουσιώθηκε
Μερικές εβδομάδες αργότερα, στις 27 Οκτωβρίου 1954, ο Κυριάκος Μάτσης υπογράφει την υπεύθυνη δήλωση του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών, αναλαμβάνοντας την υποχρέωση, εφόσον επιτύχει στον διαγωνισμό, να επιστρέψει και να εργαστεί ως γεωπόνος στην Κύπρο για τουλάχιστον πέντε χρόνια. Στο επίσημο έγγραφο αναγράφεται χαρακτηριστικά: «…δηλώ υπευθύνως ότι αναλαμβάνω την υποχρέωσιν, εφ’ όσον επιτύχω εις τον παρόντα διαγωνισμόν προς εξασφάλισιν υποτροφίας χορηγουμένης υπό της Ελληνικής Βασιλικής Κυβερνήσεως δι’ ανωτέρας σπουδάς εις την Αμερικήν, να εξασκήσω το επάγγελμά μου επί μίαν τουλάχιστον πενταετίαν εν Κύπρω και να συμμορφωθώ προς τους κανονισμούς και οδηγίας του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών».
Η υπογραφή του στο κάτω μέρος του εγγράφου φέρει το βάρος μιας υπόσχεσης προς την πατρίδα∙ πως ό,τι κι αν μάθει, όση γνώση κι αν αποκτήσει, θα την επιστρέψει στην Κύπρο. Με βαθιά συναίσθηση καθήκοντος, δηλώνει έτοιμος να αφιερώσει τη γνώση του στον τόπο που τον γέννησε. Ήταν η φυσική συνέχεια της εσωτερικής του συνέπειας, ο ίδιος που μιλούσε με σεβασμό στους δασκάλους του και ευγένεια στους ανωτέρους του, τώρα δεσμευόταν να επιστρέψει για να προσφέρει τις γνώσεις και την εμπειρία του στη γη της πατρίδας του, ως πράξη «γνωσιολογικής ευθύνης».
Μερικούς όμως μήνες αργότερα, οι προτεραιότητες αλλάζουν. Ο Μάτσης επιλέγει να ακολουθήσει όχι το μονοπάτι της ακαδημαϊκής ανέλιξης, αλλά τον δρόμο της θυσίας και της ελευθερίας, εντασσόμενος στην ΕΟΚΑ.
ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗ
«Η πατρίδα υπερέχει παντός προσωπικού συμφέροντος»
Λίγο πριν ξεσπάσει ο αγώνας της ΕΟΚΑ, ο νεαρός γεωπόνος είχε ανοίξει τον δρόμο για σπουδές στο εξωτερικό. Όμως εκεί όπου τελειώνει η προσωπική φιλοδοξία, αρχίζει το χρέος. Παρά τη σπουδαία προοπτική μιας υποτροφίας που θα του άνοιγε διάπλατα τους ορίζοντες και θα του εξασφάλιζε μια λαμπρή επιστημονική πορεία, ο Κυριάκος Μάτσης επέλεξε συνειδητά την ένταξή του στην Οργάνωση της ΕΟΚΑ για να υπηρετήσει την Πατρίδα και γίνεται σύμβολο αυταπάρνησης και εθνικής αξιοπρέπειας.. Όπως σημειώνει ο ίδιος σε προσωπικά του γραπτά, «…πιστεύω ότι η πατρίδα υπερέχει παντός προσωπικού συμφέροντος».
Η υποτροφία που δεν αξιοποιήθηκε ποτέ έγινε τελικά υπόμνηση μιας βαθύτερης επιλογής· εκείνης που χωρίζει το «θέλω» από το «οφείλω». Προτίμησε την πατρίδα από την προσωπική ανέλιξη και χάραξε με τη ζωή του το μέτρο του ήθους.
100 χρόνια μετά τη γέννησή του, η ζωή του Κυριάκου Μάτση παραμένει φωτεινό παράδειγμα: γνώση και πατριωτισμός μπορούν να συνυπάρξουν και να δημιουργήσουν ιστορικά ορόσημα προς μίμηση σε κάθε καλή ή κακή εποχή στη ροή του χρόνου.
*Δρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας – Πανεπιστήμιο Κύπρου
