Ερευνητική ομάδα RECinMED*, Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος
Το ενεργειακό σύστημα της Ευρώπης βρίσκεται σε κρίση. Η εξάρτησή του από ορυκτά καύσιμα, η αυξανόμενη ζήτηση, οι συχνές διακοπές στην παροχή και οι τσουχτεροί λογαριασμοί, έχουν καταστήσει την ενέργεια είδος πολυτελείας. Η μετάβαση στην ‘πράσινη’ ενέργεια βοηθάει όχι μόνο το περιβάλλον –ή την τσέπη μας- αλλά συνδράμει και στην ενεργειακή ασφάλεια και αυτονομία, στη δημιουργία θέσεων εργασίας, και στην οικονομική ανάπτυξη. Η ανανεωμένη Ευρωπαϊκή Οδηγία για την Ανανεώσιμη Ενέργεια προσβλέπει στη συμμετοχή των ανανεώσιμων πηγών σε ποσοστό 42,5% στην συνολική κατανάλωση ενέργειας ως το 2030, και, καθώς η αντίστοιχη τεχνολογία γίνεται όλο και πιο προσιτή, o Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (www.iea.org) προβλέπει ότι, παγκοσμίως, η χρήση πράσινης ενέργειας θα ξεπεράσει τα ορυκτά καύσιμα ως το 2050.
Κοινότητες Ανανεώσιμης Ενέργειας (ΚΑΕ)
Για ένα πιο βιώσιμο ενεργειακό σύστημα, δεν αρκεί όμως μόνο η αλλαγή στην προέλευση της ενέργειας∙ θα πρέπει και το μοντέλο της παραγωγής, διανομής, και κατανάλωσης, να γίνει πιο δίκαιο και συμμετοχικό, προτείνοντας νέα «επιχειρηματικά» πρότυπα που στηρίζονται στην κοινωνία και στην αλληλεγγύη. Η ΕΕ εισήγαγε την έννοια της Κοινότητας Ανανεώσιμης Ενέργειας (ΚΑΕ) το 2019, ως οργάνωσης πολιτών που, στη βάση της συνεργασίας, μοιράζονται την ενέργεια που παράγουν μέσω ανανεώσιμων πηγών. Μια ΚΑΕ βασίζεται στη γεωγραφική εγγύτητα των μελών της, τη δημοκρατική συγκρότηση, και την ιδέα της από κοινού ιδιοκτησίας και ελέγχου της παραγόμενης ενέργειας. Διακρίνεται από τους συμβατικούς παράγοντες της αγοράς, καθώς έχει ως κύριο στόχο όχι το προσωπικό κέρδος, αλλά το συλλογικό περιβαλλοντικό, κοινωνικό, και οικονομικό όφελος. Στην Κύπρο, με μακριά παράδοση στον συνεργατισμό, οι ΚΑΕ εντάχθηκαν στον περί Ρύθμισης της Αγοράς Ηλεκτρισμού Νόμο 130(I)/2021. H πρώτη ΚΑΕ στην Κύπρο αναπτύσσεται στον Πύργο Τηλλυρίας με τη συμμετοχή πέντε κοινοτήτων της περιοχής, και αναμένεται να λειτουργήσει στις αρχές του 2026, ενώ μόλις τον Ιούλιο ο Δήμος Λευκωσίας ξεκίνησε τη διαδικασία σύστασης ενεργειακής κοινότητας στην πρωτεύουσα.
Σε μια ΚΑΕ, η ενέργεια παράγεται μέσω ανανεώσιμων πηγών (π.χ. φωτοβολταϊκά πάνελς, γεωθερμία, ανεμογεννήτριες), και διαμοιράζεται μεταξύ των μελών. Η περίσσεια ενέργεια μπορεί να πουληθεί στο δίκτυο, να αποθηκευτεί, να προσφερθεί για τις ανάγκες της ευρύτερης κοινότητας ή να δωριστεί σε ευάλωτα νοικοκυριά. Το κόστος της αρχικής επένδυσης προέρχεται από τους μετόχους, και η απόσβεση γίνεται σταδιακά, μέσω των χαμηλότερων λογαριασμών ενέργειας. Εκτός από την παραγωγή και τη διανομή ενέργειας, οι ΚΑΕ μπορούν να ασχοληθούν και με άλλες σχετικές δραστηριότητες, όπως να εγκαταστήσουν ένα δίκτυο φορτιστών ηλεκτροκίνητων οχημάτων στην περιοχή τους, ή να βοηθήσουν τα μέλη τους να αναβαθμίσουν ενεργειακά τις κατοικίες τους. Μπορούν επίσης να προωθήσουν την υπεύθυνη χρήση ενέργειας στις καθημερινές συνήθειες (πχ. «έξυπνες» συσκευές), ή να συμμετέχουν σε ευρωπαϊκά προγράμματα.
Πλεονεκτήματα και προκλήσεις
Πέρα από το άμεσο κέρδος, οι ΚΑΕ προσφέρουν και έμμεσα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη. Καθώς η ενέργεια παράγεται τοπικά και είναι φτηνότερη, δημιουργούνται θέσεις εργασίας και στηρίζεται η τοπική οικονομία. Η πλεονάζουσα ενέργεια που δωρίζεται στην κοινότητα ή σε ευάλωτους συμπολίτες, ενδυναμώνει περισσότερο την κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή. Ακόμα και οι ίδιες οι δημοκρατικές διαδικασίες εντός μιας ΚΑΕ χτίζουν κοινωνικούς δεσμούς και προάγουν τη συμμετοχικότητα και τη συνεργασία.
Βέβαια, ως νέες οντότητες, οι ΚΑΕ αντιμετωπίζουν μια σειρά προκλήσεων, όπως η γραφειοκρατική πολυπλοκότητα και η περιορισμένη εμπειρία στην ίδρυση και διαχείριση ανάλογων εγχειρημάτων. Είναι επίσης δύσκολο να αναπτυχθούν τέτοιες πρωτοβουλίες από μεμονωμένους πολίτες, να βρεθούν άτομα με εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις, ή να εξασφαλιστεί η απαραίτητη χρηματοδότηση, χωρίς την υποστήριξη οργανωμένων τοπικών φορέων. Συνεπώς, στη δημιουργία μιας ΚΑΕ θα συνέβαλαν η απλοποίηση της εθνικής νομοθεσίας, η παροχή χρηματοδοτήσεων, κινήτρων, τεχνικής και διοικητικής υποστήριξης, η εξασφάλιση της διαθεσιμότητας του δικτύου, και η προώθηση δράσεων ενημέρωσης και συμμετοχής του κοινού.
Καθοριστικός παράγοντας η επιλογή του ενεργειακού έργου
Για την επιτυχία μιας ΚΑΕ, το έργο που θα υλοποιηθεί πρέπει να είναι σχεδιασμένο με γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος και τη συμβολή στην κοινωνική ευημερία. Έτσι, η διαδικασία επιλογής θα πρέπει να έχει ως κριτήρια την ανάλυση των τοπικών χαρακτηριστικών και αναγκών, το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του έργου και την επίδρασή του στην τοπική οικονομία. Θα πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη οι προκλήσεις της υλοποίησης, οι δυνατότητες χρηματοδότησης, και να προηγηθεί προσεκτικός σχεδιασμός και μελέτη καταλληλότητας του χώρου επέμβασης, ως προς τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς (π.χ. προστατευόμενες περιοχές, τοπία και ευαίσθητα οικοσυστήματα), τον προσανατολισμό και την τοπογραφία του εδάφους, τις χρήσεις γης και τους πολεοδομικούς κανονισμούς της περιοχής.
Κοινότητες Ανανεώσιμης Ενέργειας: Oι πολίτες για την καθαρή ενέργεια και την κοινωνική ανθεκτικότητα
Η επιλογή και η αξιολόγηση της σκοπιμότητας ενός ενεργειακού έργου μπορεί να φαίνονται περίπλοκες, όμως αναδεικνύουν ένα σημαντικό πλεονέκτημα των KAE: ότι ακόμη και μία μόνο κατάλληλη τοποθεσία μπορεί, με τη συνένωση χωρικών, τεχνικών και οικονομικών πόρων—να συνεισφέρει στις ενεργειακές ανάγκες μιας ευρύτερης κοινότητας. Οι ΚΑΕ αναδεικνύουν την συμμετοχή των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση, επάνω στις αξίες της δημοκρατίας και της αλληλεγγύης, δίνοντας προτεραιότητα στην κάλυψη των αναγκών της κοινότητας αντί του οικονομικού κέρδους. Με άλλα λόγια, οι ΚΑΕ αποδίδουν μορφή στην ενέργεια ως κοινωνικό αγαθό, και αναδεικνύουν τη δύναμη της συνεργασίας. Πέρα από την ενεργειακή μετάβαση, οι ΚΑΕ προσφέρουν κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη για τον τοπικό πληθυσμό και μπορούν να γίνουν σημεία αναφοράς για την κοινωνική βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα.
*Το έργο RECinMED – Α multitude of inclusive Renewable Energy Communities in the Mediterranean Region συγχρηματοδοτείται από το Interreg Euro-MED, και στοχεύει στη δοκιμή καινοτόμων λύσεων για την προώθηση των Κοινοτήτων Ανανεώσιμης Ενέργειας μέσω της ανάπτυξης ενός νέου δικτύου διακρατικών συνεργασιών. Στην ομάδα του Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφος συμμετέχουν οι Δρ. Νάτια Αναστάση, Δρ. Ευανθία Δόβα, Δρ. Γεώργιος Παυλίδης και Δρ. Ιωάννης Πισσούριος.
