Η Κλεοπάτρα Κιττή, Διαπιστευμένη Ανεξάρτητη Διοικητική Σύμβουλος και πάροχος συμβουλευτικών υπηρεσιών στρατηγικής, ρίσκου, διακυβέρνησης σε διεθνείς εταιρείες, οργανισμούς και κυβερνήσεις στον τομέα της ενέργειας, των υποδομών και χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, απαντά στις ερωτήσεις μας για όσα αλλάζουν σήμερα στην Κύπρο, την Ευρώπη, τον κόσμο.
Ποιοι είναι οι βασικοί τομείς δραστηριοποίησής σας σήμερα και κάτω από ποιο εταιρικό ή επιστημονικό σχήμα;
Σήμερα δραστηριοποιούμαι σε διάφορους τομείς. Είμαι Διαπιστευμένη Ανεξάρτητη Διοικητική Σύμβουλος και μέλος διοικητικών συμβουλίων. Η χρηστή διακυβέρνηση είναι ένα σημαντικό κεφάλαιο, που χτίζεται με εμπειρίες, ήθος, γνώση και διάθεση να μελετάς – τον οργανισμό και την αγορά που υπηρετείς.
Παράλληλα, παρέχω συμβουλευτικές υπηρεσίες στρατηγικής, ρίσκου, διακυβέρνησης σε διεθνείς εταιρείες, οργανισμούς και κυβερνήσεις στον τομέα της ενέργειας, των υποδομών και χρηματοοικονομικών υπηρεσιών.
Πλαισιώνω τη συμβουλευτική μου εργασία με ανάλυση γεω-κοινωνοικο-οικονομικών δεδομένων. Εδώ και 10 χρόνια έχω ιδρύσει την πλατφόρμα για Ανάπτυξη της Μεσογείου. Τη δημιούργησα με εμπειρογνωμοσύνη και τεχνολογία – για να μπορούμε να αποδώσουμε τις προοπτικές της περιοχης μας, η οποια μεχρι σημερα καθοριζεται από το «ρισκο», όχι την «ευκαιρία». Οι επενδυτες, όσο και η ρυθμιση και η πολιτικη, πρεπει να διαμορφώνεται στη βάση δεδομενων, όχι μονο πολιτικων και ιστορικων ενστίνκτων. Η εμπειρία αυτή μού έδωσε ένα ευρύ τεχνικό φάσμα γνώσης στη συλλογή, ανάλυση και σύγκριση δεδομένων. Αυτή την εμπειρία τη συνδυάζω με την ευρωπαϊκή ρύθμιση και θέματα χρηματοοικονομικής διακυβέρνησης και βιωσιμότητας.
Έχω συνεργάτες με εμπειρογνωμοσύνη και διεθνή εμπειρία, που εμπιστεύομαι. Όπως για παράδειγμα η Alma Economics, που τρέχει την τεχνολογία και μεθοδολογία της πλατφόρμας δεδομένων. Μέσα από τη δουλειά μας έχουμε την πιστοποίηση από την Παγκόσμια Τράπεζα, το Bloomberg και άλλους θεσμούς.
Στο ΕΛΙΑΜΕΠ, το Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής και το μοναδικο με ευρωπαϊκο και διεθνη προσανατολισμο στην Ελλαδα, πριν 5 χρόνια συνδημιουργήσαμε το πρόγραμμα γεωοικονομικής και πολιτικής ανάλυσης για τη Μεσόγειο.
Ως προς την κοινωνική μου προσφορά, έχω εστιάσει τον χρόνο μου και τους πόρους μου σε δύο θεματικές:
i. στη χρηματοοικονομική παιδεία για γυναίκες και κορίτσια στη Μεσόγειο – με το QueensOfMoney, μια πλατφόρμα γνώσης και δικτύωσης, που τα αρχικά της βήματα έχουν υποστηριχθεί από τα Ηνωμένα Έθνη και το UNDP, αφού ανταποκρίνεται στους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης 3,5,10,16. Παράλληλα, με τον συναδελφό σας Γιώργο Γεωργίου, συντάκτη οικονομικού ρεπορτάζ, συνδημιουργήσαμε το πρώτο ελληνόφωνο ποντκάστ για χρηματοοικονομική γνώση, με 100 επεισόδια μέχρι σήμερα.
ii. εδώ και 20 χρονια, στην προώθηση της ειρήνης και της αποφυγής πολέμων, με τη συμμετοχή μου ως philanthropist for peace στο διεθνές συμβουλευτικό συμβούλιο του International Crisis Group.
Ποια ήταν τα εφόδια που σας επέτρεψαν να διεισδύσετε στο επιχειρείν από τη θέση του συμβούλου, όχι μόνο σε κυπριακές εταιρείες αλλά και σε μεγάλες επιχειρήσεις στο εξωτερικό; Ακόμα και σε κρατικούς φορείς, απ’ ότι διαβάζουμε.
Η διά βίου μάθηση είναι κλειδί στην επαγγελματική και προσωπική ανάπτυξη. Κάθε στάδιο της καριέρας μου μετά από τις σπουδές μου και κάθε 10ετία την καθόριζα με νέα γνώση σε αξιόλογα πανεπιστήμια, όπως το Harvard και το INSEAD.
Τολμούσα να δοκιμαστώ σε σύνθετες συγκυρίες, όπου η πρόκληση ήταν να μάθω από αυτά που δεν ήξερα, έπαιρνα πρωτοβουλίες να ηγηθώ στην ανάπτυξη εργασιών σε δυτικές αγορές, όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο και σε νέες αγορές σε Ευρώπη, Μέση Ανατολή, Αφρική. Για παράδειγμα, με στόχο να παραδίδω ξεχωριστή ποιότητα δουλειάς, βασισμένη σε αυθεντικές εμπειρίες, γνώση και ανάλυση επί του εδάφους, στο θέμα του γεω-οικονομικού ρίσκου, επενδύσεων και διπλωματίας, ταξίδεψα στις περισσότερες αγορές του Αραβικού Κόλπου και σε εμπόλεμες ζώνες της Ανατολικής, Δυτικής και Βόρειας Αφρικής.
Στα 25 χρόνια μακριά από την Κύπρο έζησα και εργάστηκα στην Αγγλία, την Ολλανδία, τις Βρυξέλλες, την Ελλαδα, την Τουρκία, τα Αραβικά Εμιράτα.
Οι εμπειρίες είναι αυτές που μας εμπλουτίζουν, μας κάνουν σοφότερους και αυθεντικούς.
Προ πάντων, ακούω τις απόψεις και το feedback του γιου μου, της οικογένειας μου και έμπιστων φίλων και συνεργατών για τις δράσεις μου. Το να ακούω, να αφουγκράζομαι και να αξιολογώ τη δράση μου είναι μια ατέλειωτη διαδικασία προσωπικής βελτίωσης και ισορροπίας.
Η ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ Η ΟΥΣΙΑ
Πιστεύετε πως η Κύπρος έχει καταφέρει να «καθαρίσει» εντελώς την εικόνα που είχε σχηματιστεί διεθνώς για την εμπλοκή κυπριακών οργανισμών σε φαινόμενα ξεπλύματος χρήματος ή αποφυγής φορολόγησης, συνεργασίας με εταιρείες ή μεγιστάνες με έδρες σε λεγόμενους ή πραγματικούς φορολογικούς παραδείσους ή ακόμα και με οικονομικούς παράγοντες με συμμετοχή σε αμφιλεγόμενες ή παράνομες δραστηριότητες;
To θέμα της διακυβέρνησης είναι κλειδί και πρέπει η Κύπρος να το αξιολογήσει σοβαρά. Το οικονομικό μας μοντέλο είναι πρωτίστως των Υπηρεσιών. Στις Υπηρεσίες, η φήμη, η κουλτούρα, η εποπτεία (οι άυλες αξίες/intangible values) είναι όσο σημαντικές είναι οι απτές αξίες/the tangible values, όπως η νομοθεσία, η εποπτεία, οι θεσμοί, η εφαρμογή, οι οικονομικές ρυθμίσεις, που μπορούν να αποδειχθούν εμπεριστατώμενα, με δεδομενα και δείκτες.
Για παράδειγμα, οι εποπτικές μας αρχές εφαρμόζουν ουσιαστική επίβλεψη για την ουσία μιας εταιρικής δομής, με διαπιστευμένους Ανεξάρτητους Διοικητικούς Συμβούλους, που λειτουργούν με γνώμονα το ήθος και την εμπιστευτική (fiduciary) τους ευθύνη; Η σημασία αυτής της εποπτείας είναι η διαπίστωση ότι το μοντέλο εταιριών που λειτουργεί στην Κύπρο έχει ουσία και περιεχόμενο, δεν είναι μόνο κέλυφος. Η τεχνολογία λύνει τα χέρια από τα γρανάζια της γραφειοκρατίας όσον αφορά τη διαφάνεια και τη διεκπεραίωση υπηρεσιών για τον επόπτη, τις επιχειρήσεις, τον επενδυτή και τον πολίτη. Είναι ένας άλλος σημαντικός άξονας για την κατοχύρωση της αξιοπιστίας.
Γνωρίζω επίσης τη σημασία της πιστοποίησης εξειδικευμένης γνώσης στη διακυβέρνηση των Διοικητικων Συμβουλίων – είτε με ανεξάρτητα μέλη είτε με διοικητικά μέλη, για να υπηρετούν το θεσμικό τους καθήκον ως μέλη ενός Διοικητικού Συμβουλίου.
Η ουσία, λοιπόν, θα απαλλάξει την εικόνα της Κύπρου από οποιεσδήποτε σκιές, όχι οι δημόσιες σχέσεις. Αλλά και οι δημόσιες σχέσεις θέλουν ουσία για να είναι πειστικές.
Το Λουξεμβούργο είναι ένα καλό case study για το πώς βελτίωσε τη φήμη του και έβαλε κανόνες, εποπτεία και ουσία στο μοντέλο των υπηρεσιών του. Θέλουμε και εμείς να είμαστε στα καλά case studies της ΕΕ και της παγκόσμιας αγοράς υπηρεσιών, όχι στα κακά ή στα «εύκολα», τα οποία βολεύονται με μη βέλτιστες πρακτικές.
Ανάλογα και με τις όποιες εξελίξεις ακολουθήσουν στις σχέσεις ΕΕ – Ρωσίας ή ΗΠΑ – Ρωσίας, πιστεύετε πως είναι δυνατή η αναθέρμανση των οικονομικών σχέσεων της Κύπρου με ρωσικές εταιρείες ή αυτό το κεφάλαιο έχει κλείσει οριστικά;
Θα χρειαστεί να ξανακτιστούν οι θεσμικές και οι επιχειρηματικές σχέσεις Ρωσίας-Κυπρου, στη βάση νέων κανόνων, μέσα στο πλαίσιο της ΕΕ, που θα προσθέτουν αξια αμφίδρομα. Θα ήταν καλό αυτές οι αποφάσεις να ληφθούν συλλογικά, με τους εταίρους μας. Οι δυναμικές των οικονομιών έχουν αλλάξει. Όλα μπορούν να γίνουν εάν υπάρχουν κοινή βάση και κοινοί στόχοι για συνεργασία.
Η ΥΣΤΕΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΕ
Γίνεται μεγάλη συζήτηση, μετά και τη γνωστή έκθεση Ντράγκι, για την τεχνολογική υστέρηση της ΕΕ, έναντι της Κίνας και των ΗΠΑ. Συμμερίζεστε τη θέση για αυτή την υστέρηση;
Ναι, τη συμμερίζομαι. Η έκθεση Ντράγκι πρέπει να καταστεί ένας οδηγός για την ανάπτυξη της ΕΕ.
Εάν δούμε τα συγκριτικά δεδομένα για θέματα επενδύσεων (ποσοστό του ΑΕΠ) στην έρευνα και την τεχνολογία από χώρες της ΕΕ, σε σχεση αντίστοιχες επενδύσεις από τις ΗΠΑ και την Κίνα, η ΕΕ -το σύνολο των χωρών μελών της- υστερεί.
Υστερεί και σε πολιτικές που εξελίσσουν την έρευνα και τεχνολογία, αλλά επίσης την πολιτική για AI, τον ανταγωνισμό, την πολιτική για τις εμπορικές πατέντες και την πνευματική ιδιοκτησία, την αποδοχή και εισδοχή – ενσωμάτωση ξένου επιστημονικού δυναμικού, τις συνέργειες ιδιωτικού τομέα με την πανεπιστημιακή έρευνα, το derisking ιδιωτικού κεφαλαίου για νεοφυείς επιχειρήσεις, την κουλτούρα του επιχειρείν, την ενιαία αγορά κεφαλαίου και άλλες πολιτικές που ενθαρρύνουν την ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα. Αν αξιολογίσουμε αυτά τα κενά, θα δούμε συνολικά γιατί η ΕΕ υστερεί έναντι της Κίνας και των ΗΠΑ.
Κάποια καίρια βήματα πρέπει να γίνουν το ταχύτερο. Αλλαγές στο ρυθμιστικό πλαίσιο της ΕΕ μπορούν να απελευθερώσουν τις δυνάμεις της Ένωσης πιο γρήγορα και αποτελεσματικά. Δεν χρειάζεται να γίνουν όλες οι αλλαγές ταυτόχρονα. Πρέπει όμως να γίνουν στοχευμένα, για να ανακτήσουμε το χαμένο έδαφος. Τώρα που οι Ηνωμένες Πολιτείες κινούνται προς την εσωστρέφεια, είναι μια μεγάλη ευκαιρία για την ΕΕ να ενισχύσει τον ρόλο της.
Μπορεί όντως η Ένωση να ανακτήσει το χαμένο έδαφος και να αποτρέψει τον κίνδυνο μιας μεγαλύτερης αποβιομηχάνισης;
Ναι, μπορεί. Αν απελευθερώσει τη δυναμική της ενιαίας αγοράς και όχι να την πνίγει με υπερβολικές ρυθμίσεις. Και αν παρακολουθεί και βαθμολογεί τις επιδόσεις των ρυθμίσεων που επιβάλλει για να διορθώνει στρεβλώσεις – άμεσα και αποτελεσματικά.
Χρειάζεται ακόμη να προσελκύσει ταλέντα στην τεχνολογία, την επιστήμη και την κατασκευή υποδομών από άλλες περιοχές του κόσμου και να φέρει πίσω τα δικά της ταλέντα, που έχουν φύγει από την Ευρώπη. Αυτή τη χρονική στιγμή που η Αμερική φαίνεται να αποποιείται ή να αποστρέφεται ξένα ταλεντα, είναι η στιγμη της ΕΕ να τα προσελκύσει.
Η αγορά ηλεκτρισμού στην Κύπρο και το ευρωπαϊκό μοντέλο
Συμφωνείτε με αυτό που λέγεται στην Κύπρο αλλά και αλλού στην Ευρώπη ότι ο τρόπος με τον οποίο εντάχθηκε στην αγορά η ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν οδήγησε σε σημαντική μείωση του κόστους για τη μάζα των καταναλωτών αλλά και δεν είχε ούτε τα αναμενόμενα οφέλη στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου;
Στην Κύπρο υπάρχει στρέβλωση, υπάρχει έλλειψη διασυνδεσιμότητας με άλλες αγορές (δίκτυα ηλεκτρισμού) που επιτρέπουν και εντείνουν τον ανταγωνισμό. Παρατηρούνται, επίσης, κενά στην εποπτεία και την εφαρμογή ρυθμίσεων στις τιμές παραγωγής, διανομής, αποθήκευσης, πώλησης ηλεκτρικής ενέργειας.
Στην ΕΕ, λειτουργεί το μοντέλο Νet Pool, που σχεδιάστηκε με βάση το Νορβηγικό/Σκανδιναβικό μοντέλο Nord Pool. Η αρχή στην οποία βασίζεται αυτό το μοντέλο είναι – με απλά λόγια – η εξής: «Όχι όλα τα αυγά σε ένα καλάθι». Ούτε για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ούτε για τη διαθεσιμότητα – εμπορία.
Το μοντέλο Net Pool στηρίζεται στη διασυνδεσιμότητα (ηλεκτρικές διασυνδέσεις στα δίκτυα των χωρών μελών), την παραγωγή από διάφορες πηγές ενέργειας, τη λειτουργία εποπτευόμενης αγοράς – για την παραγωγή, τη ζήτηση και τη διανομή (με συγκεκριμένη ρύθμιση στα derivatives της εμπορίας σε όλη την αλυσίδα που αναφέρω πιο πάνω). Η διαφάνεια και η αξιοποίηση της τεχνολογίας στην πλατφόρμα εμπορίας είναι κλειδιά για τη λειτουργία της αγοράς ηλεκτρισμού και σε αυτά επενδύει η ΕΕ. Διοτι στην εμπορια παραγωγης, αποθηκευσης και ζητησης σημασια εχουν η εποπτεια στις τιμες παραγωγα/ derivatives. Εκει είναι που απαιτούνται τενχολογια, υποδομες και τεχνογνωσια. Εδώ συμπτιπτει και το περιφερειακό χρηματιστηριο ενέργειας, για το οποίο από ό,τι αντιλαμβανομαι παιρνει σημαντικες πρωτοβουλιες η Ελλαδα. Θα ηταν πολύ χρησιμο εάν ειμαστε ετοιμοι να δημιουργήσουμε τις συνθηκες για πρωταγωνιστικό ρόλο και εμεις.
Με τα τότε δεδομένα, το 2022 κάναμε (ως Mediterranean Growth Initiative, μαζί με την Alma Economics και το PRIO, με χρηματοδότηση από τα ΕΕΑ grants) μια κοινωνικο-οικονομική μελέτη για το πράσινο διασυνδεδεμένο μοντέλο της Κύπρου και η ανάλυση έδειξε ότι εάν προχωρήσει αυτό το μοντέλο στην Κύπρο, ο Κύπριος καταναλωτής θα είχε ως και 200 ευρώ εξοικονόμηση τον χρόνο στο κόστος ηλεκτρισμού. Η μελέτη αυτή είναι ελεύθερα προσβάσιμη στην ιστοσελίδα μας (www.mgi.online).
Πιστεύετε πως θα υλοποιηθεί εν τέλει το έργο της ηλεκτρικής διασύνδεσης με την Κρήτη ή αργότερα με το Ισραήλ; Αξίζει τον κόπο να περιμένει η Κύπρος την υπερπήδηση των προβλημάτων, παγώνοντας ίσως άλλες επιλογές παραγωγής ή προμήθειας φθηνότερου ηλεκτρισμού, με την ελπίδα ότι η διασύνδεση θα βάλει σε νέα υγιή βάση τον ηλεκτρισμό στη χώρα;
Η διασυνδεσιμότητα με το ηλεκτρικό σύστημα της Ευρώπης πρέπει να γίνει, διότι το μοντέλο της ΕΕ για την εσωτερική αγορά ηλεκτρισμού βασίζεται σε αυτή την προϋπόθεση. Είναι ένα μοντέλο που επενδύει στις υποδομές, στην παραγωγή ηλεκτρισμού από διάφορες πηγές ενέργειας και στην εποπτεία στην τιμολόγηση, χονδρική και λιανική.
Όλα πρέπει να γίνονται παράλληλα. Και η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από διάφορες πηγές και η αναβάθμιση του δικτύου και η αποθήκευση και η διασυνδεσιμότητα.
Υπουργός Ενέργειας; Χμ, έξω από τον χορό…
Αν αναλαμβάνατε αύριο υπουργός Ενέργειας στην Κύπρο, κυρία Κιττή, ποιες πέντε αποφάσεις θα λαμβάνατε κατά προτεραιότητα;
Δύσκολη ερώτηση, διότι όταν είσαι έξω από τον χορό… λέει η παροιμία, μπορείς να πεις πολλά… Δεν είμαι πολιτικός, είμαι τεχνοκράτης.
O τομέας της ενέργειας είναι πολυσύνθετος: η εσωτερική αγορά πρέπει να έχει παραγωγή από διάφορες πηγές ενέργειας. Και φυσικό αέριο και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Οι υποδομές πρέπει να ανταποκρίνονται στη ζήτηση -εγχώρια και περιφερειακή. Η αγορά πρέπει να είναι ρυθμιζόμενη, με βάση το ευρωπαϊκό πλαίσιο (όπως περιέγραψα πιο πάνω). Η διαφάνεια στις τιμές παραγωγής, διανομής και πώλησης από μεσάζοντες και καταναλωτές είναι σημαντική παράμετρος.
Το μοντέλο της ΕΕ είναι σχεδιασμένο βάσει του σκανδιναβικού μοντέλου και έχει μπει πολλή τεχνογνωσία για διαφάνεια, έλεγχο τιμών, προώθηση υποδομών, άσκηση εποπτείας για το καλό του ανταγωνισμού, της συνέργειας και εν τέλει των πολιτών της ΕΕ.
Είμαστε η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που δεν εχει διασύνδεση με την ευρωπαϊκή αγορά. Η Μάλτα είναι διασυνδεδεμένη με την Ιταλία. Και σε υποδομες και σε εμπορια.
Όμως, πρέπει να τύχει διαχείρισης ο τρόπος της συμμετοχής της Κύπρου σε ηλεκτρικές υποδομές με άλλες χώρες. Η Κύπρος ως μέτοχος σε μια επένδυση ηλεκτρικής διασύνδεσης πρέπει να διασφαλίσει τα συμφέροντά της, για να μην επωμίζεται ο πολίτης το ρίσκο. Τόσο στη μετοχική, όσο και στην επενδυτική διακυβέρνηση. Διαφορετικοί όροι ισχύουν για τις υποδομές, διαφορετικοί για τη λειτουργία του έργου ως επιχείρισης. Διακυβερνηση, Διαφάνεια, Εποπτεία, Απόδοση (ως επένδυση και ως στρατηγική υποδομή).
Τα πράγματα πρέπει να απλοποιούνται, για να υλοποιούνται! Δεν θα ανακαλύψουμε τον τροχό εμείς. Οι ευρωπαϊκες προδιαγραφές υπάρχουν, οι βέλτιστες και χείριστες πρακτικές είναι διαθέσιμες, έχουμε μυαλό να τα κάνουμε. Βούληση έχουμε;
Όσον αφορά την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων μας, είναι ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Πρέπει να βρεθούν οι κατάλληλες λύσεις για να προχωρήσουν τα έργα, γνωρίζοντας ότι λειτουργούμε σε μια συνεχώς μεταβαλλόμενη συγκυρία ρίσκου και ευκαιρίας. Διότι η εκμετάλλευση πρέπει να γίνει όχι μονο για το εισόδημα που θα προσφέρει στο κράτος, αλλά και για τη διασύνδεση που θα προσφέρει με άλλες αγορές και προπαντός την τεχνογνωσία που θα δημιουργήσει για τις δικές μας τεχνικές και άλλες εταιρίες, για την αξια που θα δημιουργησει για μικρές και μεγάλες κυπριακές επιχειρήσεις. Θα δημιουργήσει πιστοποιήσεις συνεργασίας με διεθνείς και άλλες περιφερειακές εταιρείες, που θα τους επιτρέπουν να μπουν σε κοινοπραξίες για άλλα τέτοια μεγάλα έργα, σε άλλες περιοχές του κόσμου.
Θα εργαζόμουνα για να συνεχίσουν πολιτικές που μεγαλώνουν την πίτα της περιφερειακής και διεθνούς αγοράς για τους Κυπριους/Κυπριες επιχειρηματίες – όλων των μεγεθών, μεγάλων και μικρομεσαίων επιχειρήσεων της Κυπρου, συνδέοντας την ενέργεια με το εμπόριο, τη βιομηχανία, την τεχνογνωσία, την τεχνολογία.
Έχουμε ένα γραφειοκρατικό κράτος, με περιορισμένη διάθεση για προώθηση της επιχειρηματικότητας (εάν κρίνω από την πολύπλοκη, χρονοβόρα και ακριβή γραφειοκρατία που βιώνω ως επιχειρηματιας στη δική μου μικρή επιχείριση).
Θα πρότεινα να θέσουμε μετρήσιμους στόχους για το πού θέλουμε να πάμε. Να έχουμε δεδομένα και αναλύσεις που να στηρίζουν και να εξυπηρετούν τον σχεδιασμό μας. Για να μπορούμε να μετρούμε την αξία που συλλογικά δημιουργούμε (εννοώ με τους υπηρεσιακούς, τα άλλα υπουργεία και υπηρεσίες) και όπου κάτι δεν αποδίδει να το αξιολογούμε και πρακτικά να προχωρούμε ανάλογα.
