Η λέξη «φυλακή» από μόνη της προκαλεί φόβο και ανησυχία. Πουθενά στον κόσμο δεν μιλά κανείς για μια φυλακή ως έναν χώρο «αγγελικά πλασμένο». Μπορεί οι κυπριακές Κεντρικές Φυλακές να επιχειρήθηκε πριν από μερικά χρόνια μέσω ντοκιμαντέρ να παρουσιαστούν ως τέτοιες, πέρα όμως από κάποια όμορφα στο μάτι πλάνα από κάμερες υψηλής ευκρίνειας και μερικές εύηχες κουβέντες, οι απόψεις διίστανται αν αυτό που βλέπαμε πλησίαζε έστω και λίγο στην πραγματικότητα.
Αυτό που είναι σήμερα δεδομένο, είναι πως οι Κεντρικές Φυλακές δεν έχουν καμία σχέση με όσα είδαμε πριν από μερικά χρόνια στο Netflix. Τα όσα καταγράφει η Επιτροπή κατά των βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης (CPT) σε Έκθεση της είναι σοκαριστικά, με κάποιες ωμές περιγραφές να προκαλούν μέχρι και αηδία. Το εξόχως προβληματικό όμως, είναι πως δεν είναι η πρώτη φορά που τα καταγράφει. Και όμως, διαπιστώνει στη φετινή της Έκθεση ότι από την επίσκεψη της το 2023 στον χώρο δεν έχει αλλάξει τίποτα απολύτως. Αντιθέτως, αναφορές που για πρώτη φορά καταγράφηκαν δείχνουν ότι τα πράγματα χειροτερεύουν. Η «καυτή πατάτα» βρίσκεται πλέον στα χέρια του νέου Υπουργού Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης, Κώστα Φυτιρή, που καλείται να βρει λύσεις στη χρονίζουσα κατάσταση.
Οι διαπιστώσεις της CPT
Σε γενικό πλαίσιο, η Έκθεση καταγράφει πως η κατάσταση στις Κεντρικές Φυλακές παραμένει σοβαρά προβληματική, όπως και το 2023. Η υπερπληρότητα δεν έχει αντιμετωπιστεί, με αποτέλεσμα να υπάρχουν αρνητικές συνέπειες στις συνθήκες κράτησης και στη μεταχείριση των κρατουμένων. Επισημαίνονται ωστόσο και ορισμένες βελτιώσεις, όπως για παράδειγμα οι λιγότερες καταγγελίες για σωματική κακομεταχείριση των κρατουμένων από το προσωπικό.
Ιδιαίτερα σκληρές είναι οι διαπιστώσεις για τις συνθήκες διαβίωσης. Κελιά σχεδιασμένα για ένα άτομο φιλοξενούν έως και τέσσερις κρατούμενους, πολλοί από τους οποίους κοιμούνται στο πάτωμα, ενώ σε περισσότερα από τα μισά κελιά δεν υπάρχουν τουαλέτες. Ως αποτέλεσμα, οι κρατούμενοι αναγκάζονται να ουρούν σε μπουκάλια και να αφοδεύουν σε πλαστικές σακούλες, μια κατάσταση που η Επιτροπή χαρακτηρίζει εξευτελιστική.
Ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό στοιχείο το οποίο για πρώτη φορά καταγράφει η CPT, είναι το γεγονός ότι η έλλειψη προσωπικού πρώτης γραμμής στις Φυλακές δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία κρατουμένων δύο ταχυτήτων. Οι αρμόδιοι ουσιαστικά έχασαν τον έλεγχο, τον οποίο ανέκτησαν ομάδες κρατουμένων οι οποίες επιβάλλουν μέχρι και «άτυπες ποινές» σε άλλους κρατούμενους που θεωρούνται ως πιο «αδύναμοι». Σε δυο πτέρυγες φαίνεται πως κάνουν κουμάντο αυτοί οι σκληροπυρηνικοί κατάδικοι.
Αναφορές στην Έκθεση γίνονται και για τις συνθήκες κράτησης ανηλίκων, καθώς και των γυναικών. Για τους ανήλικους η CPT επισημαίνει ότι συνεχίζουν να κρατούνται εντός των Κεντρικών Φυλακών μαζί με τους ενήλικες, λόγω της απουσίας κατάλληλων εγκαταστάσεων για ανηλίκους, σε κελιά ακατάλληλα για την ηλικία και τις ανάγκες τους, κοιμώμενοι στο πάτωμα. Γίνεται σαφής υπόδειξη πως οι Κεντρικές Φυλακές δεν αποτελούν κατάλληλο χώρο κράτησης παιδιών και υποδεικνύεται η άμεση μεταφορά τους σε εξειδικευμένες δομές. Όσον αφορά τις γυναίκες, υπογραμμίζεται η ανάγκη ανάπτυξης μιας πολιτικής με βάση το φύλο, που να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες τους.
Ακόμα, η CPT διαπιστώνει συνεχιζόμενα προβλήματα στις πειθαρχικές διαδικασίες και στο καθεστώς προσωρινής απομόνωσης, καθώς και έλλειψη βασικών εγγυήσεων δίκαιης διαδικασίας. Ιδιαίτερα προβληματικό χαρακτηρίζεται και το σύστημα καταγγελιών, το οποίο παραμένει αναποτελεσματικό, χωρίς εμπιστευτικότητα και χωρίς δυνατότητα ουσιαστικής παρακολούθησης των παραπόνων των κρατουμένων.
Η Επιτροπή απευθύνει σαφή έκκληση για άμεση λήψη μέτρων και ζητά για ακόμα μια φορά τα αυτονόητα: Προσλήψεις και εκπαίδευση προσωπικού, βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και αντιμετώπιση του υπερπληθυσμού, μεταφορά των ανηλίκων σε κατάλληλες δομές και θέσπιση αποτελεσματικών πολιτικών πρόληψης της βίας, της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς και της χρήσης ουσιών, καθώς και ενός αξιόπιστου και ασφαλούς συστήματος καταγγελιών.
Αδράνεια δεκαετιών
Ένα αποκαλυπτικό έγγραφο που δημοσίευσε ο «Φ» την περασμένη Τετάρτη, καταδεικνύει ότι μερικά από τα προβλήματα ήταν γνωστά εδώ και πάρα πολλά χρόνια στο εσωτερικό. Γεγονός που γεννά ακόμα μεγαλύτερα ερωτηματικά για την αδυναμία ή την αδράνεια της Πολιτείας να διαχειριστεί και να αντιμετωπίσει την «βόμβα» που κρατά στα χέρια της. Πρόκειται για μια επιστολή όπου ο τότε Διοικητής της ΜΜΑΔ, Σάββας Χρίστου, ενημέρωνε τον τότε Υπουργό Ιωνά Νικολάου για προβλήματα που αφορούν τους κατάδικους, αλλά και τους δεσμοφύλακες, τα οποία παραμένουν άλυτα μέχρι και σήμερα. 11 και πλέον χρόνια μετά την καταγραφή τους. Ιδιαίτερη έμφαση είχε δοθεί τόσο στην έλλειψη δεσμοφυλάκων, όσο και στη μειωμένη έως ανύπαρκτη εκπαίδευση τους σε θέματα αντιμετώπισης έκτακτων περιστατικών και καταστάσεων. Για την υπερπληρότητα, η CPT προειδοποιεί από το 1999 και εντεύθεν.
Αναμένονται τα μέτρα του νέου Υπουργού
Οι τελευταίες εξελίξεις για τις Φυλακές συνέπεσαν σχεδόν ταυτόχρονα με τον ανασχηματισμό του Προέδρου Χριστοδουλίδη και την τοποθέτηση του Κώστα Φυτιρή στην «ηλεκτρική καρέκλα» του Υπουργού Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης. Δύο μάλιστα θάνατοι εντός των Φυλακών τα επόμενα εικοσιτετράωρα, έκαναν την ανάγκη για δράση ακόμα πιο επιτακτική. Γι’ αυτό και μία από τις πρώτες του πράξεις ήταν μια επίσκεψη στις Φυλακές για αυτοψία. Αμέσως μετά, ο Υπουργός ενημέρωσε τον ΠτΔ για όσα είδε και άκουσε, διαβεβαιώνοντας τον για ταχεία, ουσιαστική και συνολική παρέμβαση. Ο Κώστας Φυτιρής προανήγγειλε επιγραμματικά τα ακόλουθα: Αποσυμφόρηση των Κεντρικών Φυλακών, βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων και αναβάθμιση της επιτήρησης και του ελέγχου.
Εν αναμονή των αποφάσεων Φυτιρή, για τον οποίο οι προσδοκίες στον τομέα της δημόσιας τάξης είναι υψηλές λόγω και της πολυετούς υπηρεσίας του στον στρατό (διετέλεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα Διοικητής των ΟΥΚ), οι προτάσεις ειδικών και μη δίνουν και παίρνουν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις του αναπληρωτή καθηγητή Δημοσίου Δικαίου και Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, δρ Κώστα Παρασκευά, ο οποίος ήταν για 10 χρόνια ο εκπρόσωπος της Κυπριακής Δημοκρατίας στην CPT. Ο ίδιος μιλώντας στον «Φ» πρότεινε για όσους τα Δικαστήρια καταδικάζουν σε φυλάκιση κάτω του ενός έτους, να εκτίουν εναλλακτικές ποινές αντί να καταλήγουν στο κελί. Ο δρ Παρασκευά δεν ευνοεί τη δημιουργία νέων φυλακών. Πιστεύει πως έτσι δεν αντιμετωπίζεται ο υπερπληθυσμός, αφού θα αυξηθούν και οι καταδίκες. «Υπάρχουν οι εναλλακτικές ποινές, το βραχιολάκι με ηλεκτρονική επιτήρηση και για τους υπόδικους», τόνισε.
Ο δρ Παρασκευά ήταν, επίσης, μέλος της ad hoc Επιτροπής που δημιούργησε ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης και νυν Γενικός Εισαγγελέας, Γιώργος Σαββίδης, για να προβεί σε εισηγήσεις αναφορικά με το πρόβλημα του υπερπληθυσμού στις φυλακές. Η ομάδα, στην οποία, ανάμεσα σε άλλους, συμμετείχαν Άννα Αριστοτέλους και Αθηνά Δημητρίου, κατέληξε σε τρεις προτάσεις που ουδέποτε εφαρμόστηκαν. Εναλλακτικές κυρώσεις για συγκεκριμένα αδικήματα από αλλοδαπούς με μεταναστευτική ταυτότητα ώστε να μην οδηγούνται στη Φυλακή, επέκταση της έκτισης ποινής εκτός Φυλακών μέσω ενίσχυσης της ηλεκτρονικής παρακολούθησης (βραχιολάκι) για τους υπόδικους και οι χρήστες ναρκωτικών να μην αντιμετωπίζονται ως κατάδικοι. Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο το μέτρο με το βραχιολάκι επιχειρήθηκε να εφαρμοστεί επί υπουργίας Γιολίτη, ωστόσο το νομοσχέδιο έπεσε στο κενό μετά από αντιδράσεις στη Βουλή.
Η κραυγή των δεσμοφυλάκων
Στον απόηχο των εξελίξεων, οι δεσμοφύλακες χτυπούν καμπανάκι κινδύνου για τα όσα βιώνουν εντός των Κεντρικών Φυλακών. Η Συντεχνία ΙΣΟΤΗΤΑ προειδοποιεί για «εκρηκτική κρίση ασφάλειας» που απειλεί ανθρώπινες ζωές. Από την πλευρά της η ΠΑΣΥΔΥ υπογραμμίζει ότι μόνη λύση για την εύρυθμη λειτουργία των φυλακών είναι «να αλλάξουν τα πάντα». Ανάμεσα σε άλλα η ΙΣΟΤΗΤΑ καταγγέλλει ανεξέλεγκτο υπερπληθυσμό, εγκληματικές δραστηριότητες και φόνους που σχεδιάζονται μέσα από αυτές, καθώς και έλλειψη προσωπικού. Οι ίδιοι θεωρούν πως η συμμετοχή τους σε κατασταλτικές επιχειρήσεις και ο εξαναγκασμός τους να ασκούν καθήκοντα διωκτικού χαρακτήρα, τους καθιστά ως άμεσο στόχο για εγκληματικά στοιχεία. Γι΄ αυτό και προειδοποιούν δραματικά ότι κινδυνεύουν οι ζωές τους, οι οικογένειες τους, αλλά και η κοινωνική ισορροπία.
Θέση τους είναι ότι οι επιχειρήσεις ελέγχου και οι έρευνες πρέπει να διεξάγονται αποκλειστικά από την Αστυνομία ή από εξειδικευμένο, ανεξάρτητο σώμα ασφαλείας εντός των φυλακών, που να μην εμπλέκεται στη διαχείριση των κρατουμένων. Την ίδια ώρα, η συνύπαρξη υποδίκων και καταδίκων, μικροπαραβατών και βαρυποινιτών, σε κοινές πτέρυγες, χαρακτηρίζεται από εκείνους ως μια «ωρολογιακή βόμβα» που παράγει βία, οργανωμένο έγκλημα και πλήρη απώλεια ελέγχου. Μόνη ρεαλιστική λύση, όπως υπογραμμίζουν, είναι η ανέγερση νέου σωφρονιστικού ιδρύματος, μακριά από κατοικημένες περιοχές και εκτός Νεκρής Ζώνης, που θα πληροί τα ευρωπαϊκά πρότυπα ασφάλειας, διαβίωσης και εργασίας. Από την ΠΑΣΥΔΥ μάλιστα, αφήνονται αιχμές για αυτούς που αποφασίζουν «ή επιλέγουν να μην αποφασίζουν».
Ανδρέας Καπαρδής: Η πρόκληση των Κεντρικών Φυλακών
Εδώ και αρκετά χρόνια οι Κεντρικές Φυλακές (ΚΦ) , το υποτιθέμενο σωφρονιστικό ίδρυμα της Κύπρου, χαρακτηρίζεται από μία συνεχή κρίση. Η κατάσταση στις ΚΦ ανησύχησε πρόσφατα και την Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Στην έκθεση της η Επιτροπή όχι μόνο εξέφρασε τις ανησυχίες της για (α) τα υψηλά επίπεδα βίας και (β) την αδυναμία του προσωπικού να διασφαλίσει την ασφάλεια των κρατουμένων στις ΚΦ αλλά τόνισε και την έλλειψη αξιωματικών πρώτης γραμμής, με αποτέλεσμα οι ισχυρότερες ομάδες κρατουμένων να κυριαρχούν και να επιβάλλουν άτυπες τιμωρίες σε άλλους κρατούμενους.
Η συνεχής κρίση στις ΚΦ και η κυρίως αρνητική αξιολόγηση από την Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης δεν εκπλήττει καθόλου αφού έχει καταρρακωθεί ο θεσμός της ηγεσίας του ιδρύματος, ο πληθυσμός των κρατουμένων (καταδίκων και υποδίκων) έχει διαφοροποιηθεί πάρα πολύ, μαστίζεται από υπερπληθυσμό, το ηθικό των δεσμοφυλάκων είναι πολύ χαμηλό, είναι σοβαρό το πρόβλημα της διαφθοράς στο «σωφρονιστικό» προσωπικό και μέχρι σήμερα δεν υπάρχει μία Εθνική Στρατηγική με μέτρα άμεσα, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κρίσης στις ΚΦ.
Το ίδρυμα πρέπει τάχιστα να αξιολογηθεί σφαιρικά από μία ολιγομελή ομάδα εμπειρογνωμόνων ντόπιων και από χώρες πρότυπα του εξωτερικού οι εισηγήσεις των οποίων θα εφαρμοστούν. Μέχρι να γίνει αυτό, /όμως, το Υπουργείο Δικαιοσύνης πρέπει να εφαρμόσει ορισμένα μέτρα που θα μειώσουν σημαντικά την κρίση στις ΚΦ όπως:
- Να προκηρυχθεί και διεθνώς η κενή θέση του διευθυντή.
- Για τον υπερπληθυσμό να δοθεί, με την συγκατάθεση του Γενικού Εισαγγελέα, αμνηστία στο μεγάλο ποσοστό των κρατουμένων που είναι ελαφροποινίτες και που περιλαμβάνουν και αρκετούς αλλοδαπούς.
- Να δημιουργηθεί Τμήμα Πληροφοριών και Ασφάλειας στις ΚΦ.
- Να εισαχθεί το σύστημα διοίκησης με μικρές μονάδες.
- Να αυξηθούν οι μισθολογικές κλίμακες των δεσμοφυλάκων.
- Να περάσουν όλοι οι δεσμοφύλακες από μία ταχύρρυθμη εκπαίδευση με στόχο την επιμόρφωση τους.
* Ph.D (Camb.)Ομότιμος Καθηγητής Ποινικών Επιστημών, Τμήμα Νομικής Πανεπιστήμιο Κύπρου
Μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών
Επίτιμος Καθηγητής Έρευνας, Ινστιτούτο Εγκληματολογίας, Πανεπιστήμιο Κέιμπριτζ
Ισόβιο Μέλος, Clare Hall, Πανεπιστήμιο Κέιμπριτζ
Μιχάλης Βορκάς: Κυβέρνηση και Βουλή να αγγίξουν τολμηρά το πρόβλημα
Κυριότερος στόχος ενός σωφρονιστικού συστήματος αποτελεί πέραν της τιμωρίας του παραβάτη, η αποτροπή του ίδιου αλλά και των υπολοίπων μελών της κοινωνίας από την επανάληψη εγκληματικών πράξεων. Πέραν τούτων σκοπός είναι και η επανακοινωνικοποίηση των παραβατών μέσα από μία θεσμοθετημένη διαδικασία διόρθωσης της συμπεριφοράς όσων παρανόμησαν.
Είναι λυπηρό το γεγονός πως στην Κύπρο παρατηρούνται φαινόμενα τελείως αντίθετα με τον επιδιωκόμενο στόχο όπως τον παραθέτω πιο πάνω. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ένας φυλακισμένος βρίσκεται αντιμέτωπος όχι μία αλλά πολλές φορές με τα ίδια αδικήματα για τα οποία είχε εγκλεισθεί στη φυλακή.
Καθημερινά σχεδόν και για πάρα πολλά χρόνια η κυπριακή κοινωνία βρίσκεται μπροστά σε μία απαράδεκτη για το σωφρονιστικό μας σύστημα κατάσταση. Δολοφονίες, αυτοκτονίες, ναρκωτικά, κινητά τηλέφωνα και οργάνωση εγκληματικών πράξεων μέσα από τις ίδιες τις φυλακές συγκλονίζουν τον κάθε νομιμόφρονα πολίτη.
Σε μία σύγχρονη πολιτεία η κατάσταση αυτή είναι απαράδεκτη. Μας προσβάλλει ακόμα και στο εξωτερικό. Αφήνω το γεγονός πως οι πιο πάνω διαπιστώσεις μαζί με άλλες που έχουν να κάμουν με τις υποδομές, τον υπερπληθυσμό και άλλα σοβαρά ζητήματα αποτελούν και ευρήματα της ίδιας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Ο Παγκύπριος Δικηγορικός Σύλλογος έχει επανειλημμένα τοποθετηθεί και κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για τα πιο πάνω κακώς έχοντα και εξέφρασε την ετοιμότητα του να συμβάλλει στην εξεύρεση λύσεων. Η κατάσταση έχει φτάσει στο απροχώρητο. Η εκτελεστική εξουσία και νομοθετική κατά κύριο λόγο εξουσία οφείλουν να συνεργασθούν άμεσα και να προβούν σε πράξεις και όχι λόγια, να αγγίξουν πραγματικά και τολμηρά στο πρόβλημα.
*Πρόεδρος του Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου.
