Νέες ερμηνείες για το έργο του Χριστόφορου Σάββα αλλά και την τέχνη στην Κύπρο, φέρνει στο φως το άγνωστο αρχείο του καλλιτέχνη που παρουσιάζεται στην έκθεση της Λεβεντείου Πινακοθήκης. Με τη Διευθύντρια της Πινακοθήκης Κατερίνα Στεφανίδου που ήταν δίπλα στην Ελένη Σ. Νικήτα όταν επεξεργάζονταν το μοναδικό υλικό, συζητούμε για τα σημαντικά ευρήματα που προέκυψαν από την έρευνα τους.
Στην είσοδο της έκθεσης Χριστόφορος Σάββα: Απλά – Περίπλοκα – Αόρατα: Ένα άγνωστο αρχείο στη Λεβέντειο Πινακοθήκη υπάρχει ένα βίντεο 7 λεπτών: βλέπουμε την Ελένη Νικήτα και τον Χαράλαμπο Σεργίου να ανοίγουν κουτιά και να αποκαλύπτουν με ενθουσιασμό έργα του Χριστόφορου Σάββα. Πρόκειται για επιλεγμένα αποσπάσματα από ένα βίντεο πολλών ωρών που τράβηξε ο Άδωνης Σεργίου, γιος του Χαράλαμπου.
Ήταν εν τέλει 229 έργα από το προσωπικό αρχείο του Χριστόφορου Σάββα (έργα, σκίτσα, φωτογραφίες και προσωπικά σημειώματα), μαζί με 148 επιπλέον έργα του καλλιτέχνη, που είχε αγοράσει κάποιος Τουρκοκύπριος κατά τη διάρκεια της ζωής του Σάββα. Τα έργα αυτά βρίσκονταν στο υπόγειο του εξοχικού του Τουρκοκύπριου, έξω από τον κατεχόμενο Μαραθόβουνο. Ο άνθρωπος αυτός εκτιμούσε πολύ το έργο του Σάββα, που καταγόταν επίσης από τον Μαραθόβουνο, και είχε αναπτύξει μια δυνατή πνευματική σχέση μαζί του. Ο γιος του του «Μ» (δεν επιθυμεί να δημοσιοποιηθεί το όνομα του πατέρα του) φρόντισε τα έργα αυτά να παραδοθούν στον φίλο του, τον εικαστικό και συλλέκτη Χαράλαμπο Σεργίου.
Η Κατερίνα Στεφανίδου ήταν τότε στο πλευρό της Ελένης Νικήτα, μαζί με την επιμελήτρια της Λεβεντείου Πινακοθήκης Δέσποινα Χριστοφίδου, όταν επεξεργάστηκαν αυτό το μοναδικό υλικό από το 2021 έως το 2024. «Ανοίξαμε ένα ένα τα έργα και τα ταυτίσαμε σύμφωνα με μια λίστα που υπήρχε στο αρχείο του Σάββα», θυμάται η ίδια. Ο Σάββα, μας πληροφορεί η κυρία Στεφανίδου, είχε καταγραμμένο το υλικό του σε δύο καταλόγους. «Στο συμβόλαιο για την πώληση του αρχείου αναφέρονταν οι τίτλοι, οι χρονολογίες και τα υλικά, πληροφορίες που μας βοήθησαν στην τεκμηρίωση των έργων, χρήσιμες για να αντιληφθούμε πώς λειτουργούσε ο καλλιτέχνης». «Κάναμε μια πρώτη έρευνα στο υλικό και μετά επανήλθαμε για να δούμε αν υπήρχαν κάποια λάθη του ίδιου του καλλιτέχνη. Έπειτα φωτογραφίσαμε τα έργα και ακολούθησε η συντήρηση και η μελέτη. Βέβαια, η επεξεργασία του υλικού αναμένεται να συνεχιστεί για αρκετό καιρό ακόμα. Όπως έγραψε και η Νικήτα στην ομότιτλη έκδοση, αυτή είναι μια πρώτη καταγραφή και έρευνα. Μετά θα προκύψουν νέες ερμηνείες και νέα στοιχεία από άλλους μελετητές του έργου του Σάββα. Η μελέτη ήταν ουσιαστική, αλλά τα έργα πολλά και ο χρόνος μετρημένος».
Πώς αντέδρασε η Ελένη Νικήτα όταν άνοιγαν τα κιβώτια με το υλικό του αρχείου του Σάββα; «Η Ελένη άνοιγε τα κουτιά με ενθουσιασμό και, βλέποντας το κάθε έργο, είχε πολλά να μας πει χάρη στη βαθιά γνώση που είχε για τη δουλειά του καλλιτέχνη. Αμέσως έκανε τις συνδέσεις με την περίοδο της ζωής του Σάββα και τους καλλιτέχνες που τον επηρέασαν. Όταν έβλεπε κάτι για πρώτη φορά και βρισκόταν σε προβληματισμό, η Ελένη ήταν πάντα πολύ ανοιχτή να ακούσει την άποψή μου – είχαμε έναν δημιουργικό και ουσιαστικό διάλογο. Αυτό μαρτυρά την επιτυχία της στην επιστήμη της ιστορίας της τέχνης: δεν είχε αγκυλώσεις, δεν δίσταζε να παραδεχτεί πως κάτι της είχε διαφύγει. Καθώς έγραφε την έκδοση και προχωρούσε η έρευνα, πήγαινα συχνά στο σπίτι της –ήμασταν γειτόνισσες– και είχαμε μια συνεχή, όμορφη ανταλλαγή απόψεων».
Η εμπιστοσύνη στον Τουρκοκύπριο φίλο του
Όπως επισημαίνει η κυρία Στεφανίδου, μέσα από το υλικό με το άγνωστο αρχείο αποκαλύπτονται στοιχεία για τη σχέση του Σάββα με τον «Μ», τον Τουρκοκύπριο φίλο του. «Σε ένα κεφάλαιο στην έκθεση παρουσιάζονται έργα τα οποία του είχε αναθέσει ο “Μ”, όπως για παράδειγμα, η εικονογράφηση εξωφύλλων τουρκικών βιβλίων. Αυτή η ενότητα φανερώνει πολλά για τη σχέση τους. Το γεγονός ότι ο Σάββα θεώρησε ότι μπορούσε να του παραδώσει αυτό το υλικό, που περιείχε πολύ προσωπικά πράγματα, δείχνει την εμπιστοσύνη που έτρεφε για το πρόσωπό του. Ο Σάββα βρισκόταν σε δύσκολη οικονομική κατάσταση και αποφάσισε να εμπιστευτεί το αρχείο του σε κάποιον που θα εκτιμούσε την αξία της τέχνης. Υπήρχε αμοιβαία επικοινωνία και αλληλοεκτίμηση. Αυτό το αρχείο αποκάλυψε πολλά για το ποιος ήταν τελικά ο Σάββα».
Μια άλλη διάσταση που υπογραμμίζει είναι το γεγονός ότι ο Σάββα πίστευε στη συνύπαρξη ανάμεσα στις δύο κοινότητες. «Όταν πούλησε το αρχείο το 1968, ήταν η περίοδος κορύφωσης των διακοινοτικών συγκρούσεων. Η δική μου γενιά –γεννήθηκα περίπου 15 χρόνια μετά το πραξικόπημα και την εισβολή– δεν διδάχθηκε ποτέ στο δημόσιο σχολείο για τη συνύπαρξη των δύο κοινοτήτων. Θυμάμαι το 2003, την εποχή που άνοιξαν τα οδοφράγματα, οι άνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης έψαχναν να συναντηθούν με δημιουργούς από την άλλη κοινότητα. Τότε ήταν που συνειδητοποίησα πραγματικά πώς ο πολιτισμός μπορεί να φέρει ξανά τους ανθρώπους κοντά. Το γεγονός ότι το αρχείο “επέστρεψε” στην ελληνοκυπριακή κοινότητα μέσα από μια νέα φιλία (του Χαράλαμπου Σεργίου και του γιου του “Μ”) το αποδεικνύει. Θα ήθελα να επισημάνω εδώ πως, παρόλο που αναφέρομαι σε διαφορετικές γενιές και βιώματα, αυτό παραμένει μια προσωπική εμπειρία. Πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με τις γενικεύσεις».
Νέες ερμηνείες της ιστορίας της τέχνης
Ποια είναι όμως η αξία του αρχείου για την ιστορία της τέχνης στην Κύπρο; Η κυρία Στεφανίδου εξηγεί πως το υλικό της έκθεσης και η έκδοση για τον Σάββα παρέχει τροφή προς σκέψη για νέες προσεγγίσεις, ερμηνείες και αφηγήσεις για την τέχνη στον τόπο μας κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960.
«Η πληροφόρηση που είχαμε προηγουμένως για την καλλιτεχνική παραγωγή του Σάββα ξεκινούσε από το 1948 και μετά. Στο αρχείο βρήκαμε τα πρώτα του σχέδια, από το 1946, προτού φύγει στο εξωτερικό, συμπεριλαμβανομένης και της πρώτης του σύνθεσης. Εκείνο που καθιστά το αρχείο ιδιαίτερα ξεχωριστό είναι ότι συγκεντρώθηκε από τον ίδιο – οπότε, κατά μία έννοια, το βλέπουμε μέσα από τα δικά του μάτια, βλέπουμε τι θεωρούσε σημαντικό για τον εαυτό του ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος. Επιπλέον, το υλικό φανερώνει τις σχέσεις του με άλλους εικαστικούς. Στα κιβώτια εντοπίσαμε έργα και άλλων καλλιτεχνών, Ελλαδιτών και Κυπρίων, με τους οποίους πιθανότατα αντάλλασσε έργα, όπως οι Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας και Στέλιος Βότσης. Δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να μελετήσουμε αυτό το υλικό. Στην έκθεση παρουσιάζονται μόνο σχέδια που δημιούργησε ο Σάββα μαζί με τον Οικονόμου, τα οποία αποκαλύπτουν πολλά για τον δημιουργικό τους διάλογο. Οι πληροφορίες που παρέχει η Ελένη στην έκδοση που κυκλοφόρησε λίγο μετά τον θάνατο της είναι πολύτιμες. Η ακαδημαϊκή έρευνα θα μπορέσει να προσεγγίσει αυτήν την περίοδο με έναν διαφορετικό τρόπο σε σχέση με την έως τώρα γνώση – και είναι εξαιρετικά σημαντικό για τους μελλοντικούς ερευνητές, διότι ανοίγονται νέοι δρόμοι».
Ο τίτλος και το στήσιμο της έκθεσης
Ο τίτλος της έκθεσης Χριστόφορος Σάββα: Απλά – Περίπλοκα – Αόρατα βασίστηκε σε μια υδατογραφία του Σάββα πίσω από την οποία υπάρχει ένα κείμενο το οποίο συμπυκνώνει τη φιλοσοφία του για τη ζωή και την τέχνη. Στο σημείωμα αυτό ο Σάββα καταλήγει ως εξής: «να ταξιδεύουμε άυλα, να συναντήσουμε τον Matisse, να μην πεθάνουμεν».
Η Κατερίνα Στεφανίδου αναφέρει ότι είχε κάνει μια πρώτη συζήτηση με την Ελένη Νικήτα για το σκεπτικό του στησίματος της έκθεσης. «Είχαμε αποφασίσει να εστιάσουμε στο αρχείο του Σάββα. Η ίδια η Ελένη θεωρούσε ότι είναι τόσο σημαντικό αυτό το υλικό, που δεν θέλαμε να συμπεριλάβουμε και άλλα έργα του. Μετά τον θάνατό της, προχωρήσαμε με αυτό ακριβώς το σκεπτικό. Η διαδρομή στην έκθεση ακολουθεί την πορεία του Σάββα: το ξεκίνημα, τις περιπλανήσεις του στο Λονδίνο και στο Παρίσι, την επιστροφή του στην Κύπρο, τη δημιουργία της γκαλερί Απόφαση, τη σχέση του με τον Glyn Hughes, τη γέννηση της κόρης του. Είναι μια βιωματική έκθεση – θελήσαμε να δημιουργήσουμε μια ατμόσφαιρα που να αντανακλά τον Σάββα, τον τρόπο που έβλεπε τον κόσμο και τις δημιουργικές μεθοδολογίες. Στα έργα του χρησιμοποιεί ready-made αντικείμενα αλλά και ευτελή υλικά – κάτι που αντικατοπτρίζεται και στη δική μας επιλογή υλικών για την έκθεση. Θέλαμε να ξεφύγουμε από το “white cube”μοντέλο εκθέσεων. Η χρήση της καρφίτσας αποτελεί αναφορά στην τελευταία σειρά των έργων του.
Η έκθεση αυτή αφιερώνεται στη μνήμη της Ελένης Νικήτα. Αποτελεί φόρο τιμής στο πλούσιο επιστημονικό της έργο και στη μοναδική της συμβολή ως προς την κατανόηση και την ανάδειξη της σύγχρονης κυπριακής τέχνης».
Τον Ιανουάριο του 2026 η έκθεση θα ενταχθεί στις πολιτιστικές εκδηλώσεις που θα στηρίξουν την Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης από την Κυπριακή Δημοκρατία. Παράλληλα, θα διοργανωθούν πολλές δημιουργικές δράσεις για παιδιά και ενήλικες.
Λευκωσία, Λεβέντειος Πινακοθήκη, Αίθουσα Προσωρινών Εκθέσεων (22 668838). «Χριστόφορος Σάββα: Απλά – Περίπλοκα – Αόρατα: Ένα άγνωστο αρχείο». Μέχρι 28/6/2026. Επιμελήτριες: Ελένη Σ. Νικήτα †. Κατερίνα Στεφανίδου. Δέσποινα Χριστοφίδου. Βοηθός Επιμελήτρια: Στυλιάνα Ιωαννίδου.
ΔΑΦΝΗ ΝΙΚΗΤΑ
H μητέρα μου ένιωθε βαθιά τιμή που θα ερχόταν
σε επαφή με άγνωστες πλευρές του Σάββα
«Θυμάμαι εκείνο το μεσημέρι που είχαμε πάει στο σπίτι της για φαγητό, όταν η μητέρα μου μάς ανακοίνωσε με χαρά πως ο Χαράλαμπος Σεργίου τής είχε αποκαλύψει την ύπαρξη ενός πολύτιμου, άγνωστου αρχείου του Χριστόφορου Σάββα. Η έκφρασή της ήταν γεμάτη ενθουσιασμό, σαν να της είχαν μόλις εμπιστευτεί έναν μικρό θησαυρό. Πάντοτε αγαπούσε τη δουλειά του Σάββα, που είχε μελετήσει σε βάθος. Το βιβλίο της Χριστόφορος Σάββα. Η απαρχή μιας νέας εποχής στην κυπριακή τέχνη τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας 2009 στην κατηγορία δοκίμιο-έρευνα. Αναγνώριζε στη δημιουργία του ένα σπάνιο εύρος και μια μοναδική ευαισθησία που πάντα τη συγκινούσε. Τις μέρες που ακολούθησαν μιλούσε με προσμονή για τη στιγμή που θα άνοιγαν τα κασόνια με το υλικό. Ήταν ολοφάνερο πως ένιωθε μια βαθιά τιμή που θα ερχόταν σε επαφή με άγνωστες πλευρές του καλλιτέχνη, με κομμάτια της ζωής και της σκέψης του που παρέμεναν κρυμμένα για δεκαετίες. Και όταν η ημέρα εκείνη έφτασε, η λάμψη στα μάτια της ήταν αλησμόνητη. Μας περιέγραφε τους “θησαυρούς” που αναδύονταν από τα κουτιά με τον αυθορμητισμό ενός παιδιού που ανακαλύπτει για πρώτη φορά τη μαγεία του κόσμου, αλλά και με την ήρεμη, βαθιά ικανοποίηση του ερευνητή που συναντά νέο, πολύτιμο υλικό που θα τροφοδοτήσει την επόμενη του έρευνα».
