«ζ-η-θ, ο Ξένος» από την Οδύσσεια του Ομήρου σε σκηνοθεσία Μιχαήλ Μαρμαρινού.
Οι ραψωδίες ζ-η-θ είναι πολύ κρίσιμες αφηγηματικά στη δομή της Οδύσσειας. Ο πρωταγωνιστής κάνει την εμφάνισή του στην πλοκή στην αμέσως προηγούμενη (ε), ενώ στις αμέσως επόμενες, ι-μ, διηγείται όλες του τις κακουχίες, από την αναχώρηση από την αχαιοπατημένη Τροία μέχρι την πολυετή παραμονή του στην Ωγυγία. H Σχερία είναι ο τελευταίος σταθμός πριν την Ιθάκη και η ραψωδιακή αυτή τριπλέτα σηματοδοτεί το σημείο όπου ξεδιπλώνεται in medias res η επανεκκίνηση της πλοκής και η μετάβαση στον μυθικό χρόνο, με τον ήρωα να μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπο αναδρομικό διηγητή της ίδιας του της εμπειρίας.
Στο καθοριστικό αυτό κατώφλι στήνει τη σκηνική του κατασκευή ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, τρυγώντας από την εργαλειοθήκη με τα γνώριμα στοιχεία της καλλιτεχνικής του κοσμοθεωρίας. Το κείμενο προσεγγίζεται με ανθρωπολογική, μεταφυσική και πειραματική ματιά, η οποία ξεπερνά τις στενές νόρμες της αναπαράστασης και μετατοπίζεται στη σφαίρα της τελετουργίας.
Ο Μαρμαρινός ενδιαφέρεται για την ενσάρκωση στο Τώρα, αλλά σε ένα Τώρα που δεν αναπαράγεται, αλλά υπάγεται στη συνείδηση της στιγμής. Το σώμα του ηθοποιού είναι δοχείο, μέσο, φορέας ανάδυσης μνήμης και η θεατρική πράξη δεν εικονοποιεί, αλλά συμβαίνει. Υπάρχει. Δεν επιδιώκεται η ψυχολογική πειθώ, αλλά η ανοιχτή παρουσία του ηθοποιού ως ενδιάμεσου μεταξύ υλικού και θεατή.
Με γνώμονα λοιπόν το γεγονός ότι το κείμενο δεν «παίζεται», αλλά «αποκαλύπτεται», διαχέεται σε ένα νοηματικό πεδίο που επιμένει στο άφατο και δεν προσεγγίζει το έργο και τον μύθο μουσειακά, αλλά τον ανασυνθέτει αναζητώντας «εκτροπές». Ο λόγος είναι κάτι πέρα από πρώτη ύλη: είναι ουσία, ενέργεια. Και μπορεί να παραμορφώνεται, να επαναλαμβάνεται, να μετατρέπεται σε ήχο ή ρυθμό. Κι αυτό γιατί ο δημιουργός προσβλέπει σε μια ανάκληση που υπερβαίνει τη φόρμα, είναι οργανική και προτείνει στη συμπάσχουσα πλατεία ένα καλειδοσκοπικό βίωμα.
Η προσδοκώμενη «επιστροφή στις ρίζες» αυτή τη φορά γίνεται με την προσθήκη στην Οδύσσεια αποσπασμάτων από την Ιλιάδα, την Αινειάδα του Βιργίλιου και «Τα μεθ’ Όμηρον» του Κόιντου Σμυρναίου, σε μια απόπειρα συλλογής ενός πολυφωνικού υλικού που θα εμπλουτίσει το νόημα του Ξένου ως οικουμενικό σύμβολο.
Το απόσπασμα της Οδύσσειας από τον Δημήτρη Μαρωνίτη λειτουργεί με λυρική ποιότητα, χωρίς να υποσκάπτει τη δραματουργική της αξία. Η μετάφραση είναι το βαρύ πυροβολικό της επιχείρησης, διακρίνεται για τον συγκινησιακό της χαρακτήρα, προσφέροντας μια γλωσσική υφή που αποδίδει την αρχαϊκή μεγαλοπρέπεια του πρωτότυπου κειμένου, καθώς η ποιητική του διάσταση λειτουργεί ως οδοδείκτης της συνολικής αισθητικής γραμμής.
Το εγχείρημα της επιστροφής στις ρίζες περνά φυσικά μέσα από το κεφάλι του Μαρμαρινού. Η θεώρηση διακρίνεται για την αισθητική σαφήνεια, την εστίαση στη λεπτομέρεια, αλλά και την ένταση της σκηνοθετικής υπογραφής. Το αποτέλεσμα δεν υπολείπεται σε ιδέες, σε αισθαντικότητα, σε τεχνική και αισθητική αρτιότητα και συνέπεια, σε κινησιολογική εμβρίθεια, σε ηχοτοπική στοιχειοθέτηση. Είναι ένα θέαμα σπινθηροβόλας σύλληψης, τίμιων προθέσεων, τεχνικής συνέπειας, ερμηνευτικής επάρκειας.
Τι έχει, όμως, το έρμο και εν τέλει γίνεται τόσο κουραστικό; Προφανώς, αναφέρομαι στη δική μου εντύπωση, που και πάλι μπορεί να ήταν πιο ήπια σε σχέση με θεατές που αποχώρησαν πρόωρα, με κάποιους εξ αυτών να… πιάνονται στα πράσα από τον ίδιο τον Ξένο- Χάρη Φραγκούλη, που έμελλε να βρεθεί την ίδια ώρα στο διάζωμα εξόδου. Δεν μπορώ ούτε να φανταστώ την αμηχανία τους.
Εδώ δεν μιλάμε για κάποια τελική ετυμηγορία ενός υποδοχέα, αλλά για το γενικό αίσθημα της διαδικασίας θέασης, που δεν είναι φυσικά σταθερό και ανέκκλητο, αλλά μάλλον κυμαινόμενο. Συμβαίνει καμιά φορά κάποιες τεχνοτροπικές επιλογές να φέρνουν αποτέλεσμα ως προς τη γενική γραμμή μιας παράστασης, αλλά κατά διαστήματα να μη λειτουργούν, να περιλαμβάνουν στιγμές αποστασιοποίησης. Είναι περιττό, αλλά θα το επισημάνω: η εμπλοκή, η προσοχή του κοινού, πολύ περισσότερο από την «ταύτιση», είναι στο θέατρο το πιο πολύτιμο ζητούμενο. Όχι, φυσικά, με κάθε μέσο.
Η σκηνική μεταφορά ενός αρχαίου έπους έχει τις δυσκολίες της προφανώς, μιλάμε για την ερμηνεία- απόδοση μιας μακραίωνης παράδοσης, ενός φαντασιακού φορτίου και μιας ποιητικής γλώσσας. Η δραματουργική επεξεργασία καλείται να καθορίσει ποια σημεία θα ακουστούν και πώς, ποια επεισόδια θα τεθούν στο επίκεντρο, τι θα ειπωθεί με λόγια και τι με σώματα, σιωπές, ρυθμούς.
Αν δεν λειτουργήσει, ελλοχεύει ο κίνδυνος το υλικό να μοιάζει χαώδες ή ανεπεξέργαστο, ο θεατής να χάνει το νήμα και τη σύνδεση και η παράσταση να μοιάζει να παλεύει με το βάρος της επιτελεστικής δυναμικής της κειμενικότητας, εγκλωβισμένη στη σφαίρα εκείνων των καλών προθέσεων. Τίποτα δεν είναι εγγυημένο πριν κατατεθεί στα μάτια του θεατή, που δεν είναι υποχρεωμένος να βρίσκεται στο μυαλό του σκηνοθέτη ή του δραματουργού.
Αν το μεγάλο ζητούμενο ήταν η υπογράμμιση της ιερότητας της φιλοξενίας στη ζοφερή εποχή μας, το μήνυμα αυτό εξαντλήθηκε πριν καν αρχίσει η δράση. Η διασύνδεση με το προσφυγικό, είναι αναπόφευκτα κραυγαλέα, συνεπώς παραμένει περιγραφική και ηθικοπλαστική. Στα δικά μου μάτια, δεν επετεύχθη μια βαθύτερη πολιτική ή οντολογική διερεύνηση πάνω σ’ αυτό. Όλοι γνωρίζουν την υπόθεση της Οδύσσειας και επιπλέον η σχεδόν διεξοδική επεξήγηση μετέτρεψε το θέμα σε δηλωμένη πρόθεση αντί για ζωντανή εμπειρία.
Ο τρόπος με τον οποίο δομήθηκε έμοιαζε με μια ποιητικά διατυπωμένη υποβόσκουσα πίεση, που θα εκτονωνόταν όταν ο ανώνυμος Ξένος θα άνοιγε το «καπάκι» στην τελική μακρομονολογική κατάθεση, μέχρι την αποκάλυψη της πραγματικής του ταυτότητας. Η κλιμακούμενη κορύφωση είναι τόσο επιβλητική, τόσο καταιγιστική, τόσο φορτισμένη που μοιάζει με επιφάνεια– με τη θρησκειολογική έννοια.
Αυτή η δομική επιλογή, όσο εντυπωσιακή, απολαυστική και δραματουργικά αιτιολογημένη και να ήταν, στην οικονομία της πρότασης περνά την αίσθηση στον θεατή ότι η όλη εμπειρία θα ήταν πιο βατή αν ήταν αισθητά πιο συμπυκνωμένη. Η εναρκτήρια σκηνή με τις χαριτωμένες Φαιακίδες να παίζουν μεταξύ τους– ενίοτε και με το κοινό- με τα μεγάλα πορτοκαλί μπαλόνια, για σχεδόν 15 λεπτά, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προβληματικής.
Ο σκηνικός χώρος του Γιώργου Σαπουντζή «κουμπώνει» απόλυτα με τα φυσικά χαρακτηριστικά του Αμφιθεάτρου της Σχολής Τυφλών. Η πυκνή συστάδα από καλαμιές εντάσσεται οργανικά στο περιβάλλον, δημιουργώντας μια αίσθηση συνέχειας. Ο κάθετος φωτιστικός σωλήνας επιτυγχάνει την αίσθηση της υπερχρονικής επιτακτικότητας, ενώ το αιωρούμενο ύφασμα προσφέρει μια εκτιμητέα πινελιά απρόβλεπτου, σαν στοιχείο έρμαιο του αέρα και της συγκυρίας, που υπακούει μόνο στους άγραφους ρυθμούς της στιγμής. Η προβολή στίχων πάνω στη λευκή οθόνη ήταν τεχνικά ενδιαφέρουσα, αλλά στην πράξη λειτουργούσε περισπαστικά.
Οι τρεις τσελίστριες, μία μέσα στο κοινό και δύο στη μέση ανάμεσα στις καλαμιές, ερμηνεύουν τη μουσική επένδυση του Άντη Σκορδή, που παντρεύει αρχαϊκούς στοχασμούς με μια ανατολική ιδιόλεκτο. Το απόκοσμο ηχητικό τοπίο έρεε με τη συνολική, κινούμενη χροιά της πρότασης.
Οι ηθοποιοί δεν υποδύονται, αλλά λειτουργούν ως φορείς ενεργειακής παρουσίας, τα σώματά τους βιώνουν ένα τελετουργικό παρόν, αναζητώντας τον κοινό χρόνο με το βλέμμα του θεατή. Η συμβολή της Γκλόρια Ντορλιγκούτσο στη διερεύνηση της σωματικότητας, είναι ρυθμιστική, καθώς μετασχηματίζει, ατομικά και ομαδικά, την υλική υπόσταση των ερμηνευτών σε πνευματική, μετατρέποντας το εκτόπισμα του σώματος σε φορέα ενθυμήσεων και χώρο δράσης.
Η πολυσυζητημένη συμπαραγωγή ΚΘΒΕ- ΘΟΚ δεν υπολείπεται, λοιπόν, σε εύστοχες και λειτουργικές ιδέες, ικανές να συγκινήσουν ή και να συγκλονίσουν. Για τον Μαρμαρινό και τους συνοδοιπόρους του ήταν αποτέλεσμα ενός βασανιστικού, ορμητικού ταξιδιού πολλών μηνών, αν όχι και χρόνων- και ποιος είμαι εγώ που θα έρθω τώρα να κατακρίνω το αποτέλεσμα αυτού του ταξιδιού;
Οι ίδιοι μπορεί να αισθάνονται ότι έφτασαν στην Ιθάκη, έχοντας τιθασεύσει, όσο μπορούν, τον ορμητικό χείμαρρο του ποιητικού λόγου. Αναρωτιέμαι αν στα μάτια κάποιων θεατών το ταξίδι αυτό μπορούσε να είναι λιγότερο περιπετειώδες και περισσότερο ενδιαφέρον κι αν το «πρόβλημα» τελικά είναι το κατά πόσο η δημιουργική ομάδα αφέθηκε να παρασυρθεί από τα ίδια της τα θέλγητρα.
Ελεύθερα, 27.7.2025
