Τον Δεκέμβριο του 2024, στο απόγειο της ελαιοκομικής περιόδου, δύο άνδρες οδήγησαν ένα κλεμμένο δημοτικό φορτηγό στο ελαιοτριβείο της Γλυφάδας, κοντά στην Καλαμάτα. Φόρτωσαν στο πίσω μέρος του 33 σακιά γεμάτα ελιές και στη συνέχεια τις μετέφεραν σε αγροτεμάχιο για να τις συσκευάσουν σε άλλα σακιά, προσπαθώντας προφανώς να αποκρύψουν την προέλευσή τους. Το φορτηγό το επέστρεψαν στο σημείο απ’ όπου το είχαν πάρει, είχαν όμως αφήσει πίσω τους ένα κρίσιμο στοιχείο: το όχημα είχε καταγραφεί καθαρά από κάμερα ασφαλείας του ελαιοτριβείου. Ακόμα χειρότερα, πήγαν τις ελιές σε άλλο ελαιοτριβείο, ζητώντας από τον ιδιοκτήτη να τις μετατρέψει σε λάδι. Εκείνος, υποψιασμένος, κάλεσε την αστυνομία.
Αν και η ιστορία θυμίζει φαρσοκωμωδία, η ουσία είναι σοβαρή: οι κλοπές ελιών και ελαιολάδου έχουν αυξηθεί ραγδαία σε όλη τη Μεσόγειο, από την Ισπανία και την Ιταλία μέχρι και τον Καναδά και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην Ελλάδα, ωστόσο, το φαινόμενο έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις, συνδεόμενο με την κλιματική κρίση, την ακρίβεια και την ανασφάλεια των μικροπαραγωγών.
Η ελιά αποτελεί παραδοσιακή καλλιέργεια στη Μεσόγειο, με βαθιές ρίζες στην ιστορία και την οικονομία. Τα ελαιόδεντρα ευδοκιμούν σε ξηρά και άνυδρα εδάφη, κάτι που στο παρελθόν τα καθιστούσε ανθεκτικά σε συνθήκες κλιματικής μεταβλητότητας. Όμως πλέον, η ξηρασία έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις, με την Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα – τους τρεις κορυφαίους παραγωγούς παγκοσμίως – να βλέπουν τις αποδόσεις τους να μειώνονται δραματικά.
Για την Ελλάδα, η παραγωγή ελαιολάδου αποτελεί βασικό εξαγώγιμο προϊόν, με ετήσιες εξαγωγές που ξεπερνούν σε αξία το 1 δισεκατομμύριο ευρώ. Παράλληλα, η χώρα είναι από τους μεγαλύτερους καταναλωτές παγκοσμίως: ο μέσος Έλληνας καταναλώνει περίπου 20 λίτρα ελαιολάδου ετησίως, σχεδόν 10 φορές περισσότερο από τον μέσο Αμερικανό. Το ελαιόλαδο είναι, συνεπώς, τόσο οικονομικό όσο και πολιτισμικό κεφάλαιο.
Όμως, η χρονιά 2023-2024 ήταν καταστροφική. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, η Ελλάδα υπέστη τις μεγαλύτερες οικονομικές απώλειες στην Ευρώπη λόγω της κλιματικής αλλαγής, με το κόστος να ανέρχεται στα 400 ευρώ ανά κάτοικο. Η παραγωγή κατέρρευσε σε πολλές περιοχές, ιδίως στη Νότια Πελοπόννησο, με αποτέλεσμα η τιμή του ελαιολάδου να υπερδιπλασιαστεί. Πολλοί παραγωγοί επέλεξαν να μην μαζέψουν καθόλου τις ελιές, κρίνοντας την προσπάθεια οικονομικά ασύμφορη.
Διαταραχές
Η ανομβρία και οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες τον χειμώνα είναι καθοριστικοί παράγοντες. Οι ελιές χρειάζονται ένα διάστημα χαμηλών θερμοκρασιών για να μπουν σε χειμερινή νάρκη και να προετοιμαστούν για την εαρινή ανθοφορία. Όταν αυτός ο κύκλος διαταράσσεται, η καρποφορία μειώνεται. Παράλληλα, η απουσία βροχής τον χειμώνα οδηγεί σε έλλειψη εδαφικής υγρασίας, ενώ η βροχή κατά την άνοιξη ή ακόμη και κατά την περίοδο της συγκομιδής – όπως συνέβη φέτος – προκαλεί πτώση των ανθέων και αύξηση προσβολών από Δάκο.
Η πυρκαγιά του 2021 στην Εύβοια αποτέλεσε σημείο καμπής. Περίπου το 80% των ελαιώνων του νησιού καταστράφηκε, ενώ, το 2023, άλλη μια φωτιά στον Έβρο κατέκαψε πάνω από 130.000 ελαιόδεντρα. Οι επιπτώσεις δεν είναι μόνο οικονομικές. Καθώς τα δέντρα χρειάζονται 10 έως 20 χρόνια για να ξαναδώσουν παραγωγή, πολλοί παραγωγοί εγκατέλειψαν οριστικά τα χωράφια τους. Νέοι άνθρωποι αποθαρρύνονται να ασχοληθούν με τον κλάδο, βλέποντας την αβεβαιότητα και την επιβάρυνση.
Στο μεταξύ, οι κλοπές ελαιολάδου και ελιών εντείνονται. Στην Κρήτη, άγνωστοι αφαίρεσαν πάνω από 180 κιλά ελιές από ιδιωτική αποθήκη. Στην Αττική, δέντρα κόπηκαν και μεταφέρθηκαν ολόκληρα. Σε κάποιες περιπτώσεις έχουν κλαπεί μέχρι και ελιές από… κοιμητήρια. Η πίεση από τις υψηλές τιμές καθιστά ακόμα και τις μικρές ποσότητες ελκυστικό στόχο για παραβατικές ομάδες. Σύμφωνα με στοιχεία του BSI Group, το ένα τρίτο των παγκόσμιων κλοπών εμπορευμάτων αφορά πλέον τρόφιμα και αγροτικά προϊόντα.
Οι μικροπαραγωγοί απαντούν με ποικίλα μέτρα: κάμερες ασφαλείας, νυχτερινές περιπολίες, ακόμα και τοποθέτηση μικροτσίπ σε κλαδιά για ιχνηλάτηση. Άλλοι επενδύουν σε γεωργικές βελτιώσεις: φυτεύσεις πιο ανθεκτικών ποικιλιών, συχνότερη χρήση φυσικών φυτοπροστατευτικών, αρδεύσεις με νέες τεχνικές. Ορισμένοι φυτεύουν δέντρα πυκνότερα για να διατηρείται η υγρασία ενώ, σε περιοχές όπως η Εύβοια, όπου ο φόβος πυρκαγιάς είναι έντονος, εφαρμόζεται η αντίθετη μέθοδος.
Η παραδοσιακή συγκομιδή από μέλη της οικογένειας των ελαιοπαραγωγών έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Η Ελλάδα αντιμετωπίζει σοβαρή έλλειψη εργατικών χεριών, με το 20-30% των πράσινων επιτραπέζιων ελιών να μένει αμάζευτο κατά την περίοδο 2022-2023. Η κυβέρνηση προχώρησε σε πρόγραμμα προσωρινής νομιμοποίησης μεταναστών για αγροτικές εργασίες, ωστόσο πολλοί παραγωγοί δηλώνουν απογοητευμένοι από τη γραφειοκρατία ή διατηρούν επιφυλάξεις.
Οι μισθοί των εργατών γης έχουν αυξηθεί – από τα 40 στα 60 ευρώ την ημέρα – με αποτέλεσμα την περαιτέρω πίεση στο κόστος παραγωγής. Παράλληλα, τα εξαγωγικά “κανάλια” απειλούνται από πιθανές επιβολές δασμών όπως εκείνοι που εξετάζει η κυβέρνηση Τραμπ στις ΗΠΑ, με πιθανή εφαρμογή εντός του Ιουλίου του 2025.
Σύμβολο
Την ίδια ώρα, μεγάλο μέρος του ελληνικού ελαιολάδου εξάγεται μαζικά και συχνά επανατυποποιείται ως ιταλικό. Οι Έλληνες παραγωγοί διαμαρτύρονται, αλλά αναγνωρίζουν την ανάγκη για ρευστότητα. Το φαινόμενο της νοθείας, επίσης, δεν έχει εκλείψει: ελαιόλαδα αναμειγνύονται με φθηνότερα λάδια ή βαπτίζονται “παρθένα” χωρίς να είναι.
Η λύση, λένε οι ειδικοί, περνά μέσα από τη συλλογική οργάνωση των παραγωγών και τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών. Το blockchain εφαρμόζεται πιλοτικά σε κάποιες περιοχές, παρέχοντας διαφάνεια στην προέλευση και τα στάδια παραγωγής. Παράλληλα, η επέκταση της βιολογικής γεωργίας αυξάνει την προστιθέμενη αξία, ενώ μειώνει την εξάρτηση από χημικά λιπάσματα και φυτοφάρμακα.
Οι Έλληνες παραγωγοί καλούνται να προσαρμοστούν άμεσα. Το μέλλον της ελιάς δεν είναι μόνο γεωργικό, αλλά ταυχρόνα κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό ζήτημα. Η “πράσινη καρδιά” της Μεσογείου – το ελαιόλαδο – απειλείται, παραμένει όμως ταυτόχρονα σύμβολο αντοχής και πολιτισμού.
Απόδοση – Επιμέλεια: Γιώργος Δ. Παυλόπουλος
Bloomberg
