«Μέσα από την ενημέρωση, την εκπαίδευση και την ενδυνάμωση νεαρών δημοσιογράφων και δημιουργών περιεχομένου που έχουν ισχυρή παρουσία σε μέσα μαζικής ενημέρωσης και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ελπίζουμε σε ένα αύριο όπου οι φωνές τους θα υψώνονται ως τοίχος αντίστασης στην έμφυλη παραπληροφόρηση», τόνισε σε δηλωσή της στον «Φ» η ερευνήτρια και συντονίστρια έργου του Μεσογειακού Ινστιτούτου Μελετών Κοινωνικού Φύλου (MIGS) Δάφνη Δημητρίου, με αφορμή το ολοήμερο διεθνές συνέδριο για τον γραμματισμό στα μέσα επικοινωνίας (International Media Literacy Conference), που διοργάνωσε το Ινστιτούτο στις 10 Μαίου 2025 στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, με τη στήριξη του British Counsil.
Η ημερίδα εστίασε στη θεματική της παραπληροφόρησης και τις έμφυλες διαστάσεις της, κυρίως τον δυσανάλογο αρνητικό αντίκτυπο στις ζωές γυναικών και κοριτσιών και πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έργου G-LENS, που συντονίζει για το MIGS η Δ. Δημητρίου, με τη συμμετοχή νέων δημοσιογράφων και δημιουργών περιεχομένου μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, την Πολωνία και την Κύπρο. Το συνέδριο έγινε εξ ολοκλήρου στην αγγλική γλώσσα και περιλάμβανε χαιρετισμούς από τη διευθύντρια του MIGS Σουσάνα Παύλου, τη λειτουργό του British Council Κύπρου Μαριλένα Κυριάκου και την Επίτροπο Ισότητας Τζόζη Χριστοδούλου και ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις από τον λέκτορα Οπτικοακουστικών Μέσων στο Πανεπιστήμιο Κύπρου Κώστα Κωνσταντινίδη, την πρόεδρο της Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας Έλλη Κοτζαμάνη, τη λειτουργό της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Αντιγόνη Θεμιστοκλέους και τη Σουηδή δημοσιογράφο και ιδρύτρια του διεθνούς κοινωνικού δικτύου «I Am Here» Mina Dennert.
Περιλάμβανε επίσης τρία διαδραστικά εργαστήρια που συντόνισαν οι διδάσκουσες στο Τμήμα Επικοινωνίας και Σπουδών Διαδικτύου του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου Δήμητρα Μηλιώνη (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια) και Βενετία Παπά (Επίκουρη Καθηγήτρια), η ανώτερη ερευνήτρια του MIGS Μαρία Αγγελή και η Mina Dennert. Όπως επεσήμανε η Δάφνη Δημητρίου, «ο αρνητικός αντίκτυπος του φαινομένου της παραπληροφόρησης και της έμφυλης διάστασής του, πλήττει δυσανάλογα τις γυναίκες, ιδιαίτερα εκείνες που βρίσκονται σε θέσεις λήψης αποφάσεων, όπως στην πολιτική, καθώς και όσες δραστηριοποιούνται στον δημόσιο λόγο, όπως οι δημοσιογράφοι». Πρόσθεσε ότι ταυτόχρονα, σημαντικά επηρεάζονται και τα κορίτσια εφηβικής ηλικίας, ενώ οι δημόσιες επιθέσεις, ιδίως μέσω των κοινωνικών δικτύων, που δέχονται οι προαναφερθείσες ομάδες, δεν επηρεάζουν μόνο τα ίδια τα άτομα, αλλά αφήνουν βαθύ αποτύπωμα και στις δεκάδες, εκατοντάδες ή και χιλιάδες ανθρώπους που παρακολουθούν σιωπηλά τι συμβαίνει». Όπως τόνισε εξάλλου η Μαριλένα Κυριάκου, «η παραπληροφόρηση είναι παντού – πολλές φορές είναι δύσκολο να την αναγνωρίσεις και είναι ιδιαίτερα επιζήμια για τις γυναίκες και τα κορίτσια. Ως British Council, είμαστε αφοσιωμένοι στο να φέρνουμε νέους από διαφορετικές κοινότητες μαζί, ενισχύοντας τις συνδέσεις και τον διάλογο, σε θέματα σημαντικά γι’ αυτούς».
Ηθική στη δημοσιογραφία και δυσκολίες της ανισότητας
«Ηθική στη δημοσιογραφία και συμπεριληπτικές ιστορίες», ήταν ο τίτλος της τοποθέτησης της προέδρου της Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας Έλλης Κοτζαμάνη, όπου ανέλυσε, με παραδείγματα, «τη δυσκολία με την οποία είναι αντιμέτωποι/ες οι δημοσιογράφοι στην Κύπρο, στην προσπάθειά τους να δώσουν φωνή στον ίδιο βαθμό, σε άνδρες και γυναίκες. Αυτή η δυσκολία – πρόσθεσε – γεννάται από την ανισότητα, που παραμένει δεδομένη σε πλείστους τομείς της ζωής, με έμφαση στην πολιτική, με αποτέλεσμα πολλές φορές οι δημοσιογράφοι να μην έχουν επιλογές, άρα και να εμποδίζονται να είναι συμπεριληπτικοί/ές». Η συνάδελφος παρουσίασε και εξήγησε, παράλληλα, τις διατάξεις, γενικές και ειδικές, του Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας, ιδιαίτερα μετά τον εκσυγχρονισμό του το 2022, που επιβάλλουν στα μέσα ενημέρωσης να αποφεύγουν τις διακρίσεις λόγω φύλου. Αναφέρθηκε επίσης στη διαδικασία εξέτασης από την ΕΔΔ, παραπόνων για θέματα διακρίσεων λόγω φύλου σε δημοσιεύσεις, μεταδόσεις και αναρτήσεις και στη σημασία της αυτορρύθμισης δημοσιογράφων και μέσων, αντί μέτρων, από κυβερνήσεις ή/και κρατικούς φορείς, που να επιβάλλουν τη συμπερίληψη. Υπενθύμισε ότι η αυτορρύθμιση, ως δικαίωμα, αναγνωρίστηκε με ψήφισμα της ΚΣΣΕ από το 1993 και πρόσθεσε πως «ο αυτοέλεγχος ως προς το δημοσιογραφικό περιεχόμενο, βασίζεται στην αρχή της ελευθεροτυπίας και στο συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης».
Στη δική της παρέμβαση εκ μέρους της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου, η Αντιγόνη Θεμιστοκλέους αναφέρθηκε μεταξύ άλλων στον ρόλο των ρυθμιστικών αρχών στην καταπολέμηση της έμφυλης παραπληροφόρησης και στην ανάγκη «για ολοκληρωμένες πολιτικές για τα μέσα ενημέρωσης, για δημιουργία μιας πιο ασφαλούς, πιο αξιόπιστης και προστατευμένης ψηφιακής σφαίρας». Επεσήμανε ότι «η ρύθμιση και χάραξη πολιτικής για τα μέσα ενημέρωσης, υποστηρίζει τη δημοκρατία, ενισχύει την ενεργό ιδιότητα του πολίτη και διασφαλίζει τις δημοκρατικές αρχές». Μίλησε για τα νομικά μέτρα που ισχύουν στο κυπριακό σύστημα και αναφέρθηκε μεταξύ άλλων στον νόμο του 1998 περί Ραδιοφωνικών και Τηλεοπτικών Ραδιοτηλεοπτικών Μέσων (όπως τροποποιήθηκε), σύμφωνα με τον οποίο, «οι πάροχοι υπηρεσιών μέσων επικοινωνίας υπό τη δικαιοδοσία της Δημοκρατίας, διασφαλίζουν ότι οι οπτικοακουστικές εμπορικές ανακοινώσεις που μεταδίδουν, σέβονται το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, στη συμπερίληψη και στην αποφυγή οποιασδήποτε διάκρισης λόγω φύλου, φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, εθνικότητας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή σεξουαλικού προσανατολισμού. Η κυρία Θεμιστοκλέους τόνισε καταληκτικά ότι στο υπό συζήτηση θέμα, σε ό,τι αφορά στην Κύπρο, «έχει σημειωθεί πρόοδος, αλλά υπάρχουν πολλά περιθώρια περαιτέρω βελτίωσης».
«Διαβάζοντας» με κριτική ματιά, τα μέσα επικοινωνίας
Μιλώντας για τη σημασία του γραμματισμού στα μέσα, για την αντιμετώπιση της διάδοσης ψευδών αφηγήσεων, ο ακαδημαϊκός Κώστας Κωνσταντινίδης επεσήμανε ότι «σήμερα, όλο και περισσότεροι χρήστες ή μη επαγγελματίες δημιουργούν, δημοσιεύουν και σχολιάζουν ψυχαγωγικό και ενημερωτικό υλικό στα μέσα επικοινωνίας. Η εξέλιξη αυτή – πρόσθεσε – δημιουργεί ένα περιβάλλον που ενθαρρύνει την κριτική ανάγνωση των μέσων και καθιστά τους χρήστες, συμμέτοχους στη διαμόρφωση του ψηφιακού τοπίου, αλλά ενέχει και σοβαρούς κινδύνους: η ανεπαρκής εποπτεία, επιτρέπει τη διάδοση επιβλαβούς, ψευδούς ή αναξιόπιστης πληροφορίας, ενώ πολλοί χρήστες εισέρχονται σε αυτό το περιβάλλον, χωρίς τις απαραίτητες δεξιότητες πλοήγησης.
Η ενίσχυση της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας, είναι επομένως επιτακτική – για παιδιά, νέες και νέους, σπουδαστές, επαγγελματίες των μέσων, δημιουργούς περιεχομένου και το ευρύ κοινό. Βασικό σημείο εκκίνησης, αποτελεί η καλλιέργεια της ικανότητας να «διαβάζουμε» τα μέσα επικοινωνίας με κριτικό βλέμμα, καθώς και η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο παράγεται και διαμορφώνεται το περιεχόμενο. Για παράδειγμα, πώς ορίζεται σήμερα ένα podcast; Είναι τα podcasts ή vodcasts, εναλλακτικές μορφές μέσων ή δημοσιογραφίας; Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη. Ορισμένα podcasts, λειτουργούν ως mainstream ψυχαγωγία, δανειζόμενα ραδιοφωνικά ή τηλεοπτικά στοιχεία και υποστηριζόμενα από καθιερωμένα μέσα. Άλλα podcasts, είναι δημιουργίες γενετικής τεχνητής νοημοσύνης (Gen-AI), με παρουσιαστές, για παράδειγμα, μωρά, προσφέροντας ψυχαγωγία και ταυτόχρονα σατιρίζοντας την εξάπλωση του μέσου.
Σύγχρονα προγράμματα παιδείας στα μέσα επικοινωνίας ανά τον κόσμο, δίνουν έμφαση στον γραμματισμό ειδήσεων, την κριτική ανάγνωση και την επαλήθευση πληροφοριών, για την αντιμετώπιση του φαινομένου των ψευδών αφηγήσεων. Ωστόσο, η καλλιέργεια ευρύτερων δεξιοτήτων, όπως η προσεκτική «ανάγνωση» όλων των μορφών μέσων επικοινωνίας και η δημιουργική παραγωγή, παραμένει απαραίτητη, καθώς ενισχύει τη δυνατότητα ενεργού και θετικής συμμετοχής στο οικοσύστημα των μέσων. Αξιοσημείωτο είναι ότι τέτοιες δραστηριότητες παραγωγής μέσων, προσφέρονται ολοένα και περισσότερο, πέρα από τα παραδοσιακά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Φεστιβάλ κινηματογράφου για παιδιά και νέους, για παράδειγμα, ενσωματώνουν εργαστήρια παραγωγής στο πλαίσιο της στρατηγικής ανάπτυξης κοινού και προώθησης της κινηματογραφικής παιδείας.
Οι ορισμοί της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας, ποικίλλουν: η Ομάδα Εμπειρογνωμόνων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, την ορίζει ως «έναν γενικό όρο που περιλαμβάνει όλες τις τεχνικές, γνωστικές, κοινωνικές, πολιτικές και δημιουργικές ικανότητες που επιτρέπουν σε ένα άτομο να έχει πρόσβαση, να κατανοεί κριτικά τα μέσα και να αλληλεπιδρά μαζί τους». Αν και το Μεσογειακό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (MedDMO) επικεντρώνεται στην ανάπτυξη εργαλείων και εκπαιδευτικού υλικού με στόχο την καταπολέμηση του φαινομένου της παραπληροφόρησης, θεωρώ ότι ο παραπάνω ορισμός, αποτυπώνει μια ισορροπημένη προσέγγιση και δείχνει πως οι πολίτες με παιδεία στα μέσα επικοινωνίας στη ψηφιακή εποχή, πρέπει να μπορούν να αποκωδικοποιούν υπάρχον περιεχόμενο, αλλά και να παράγουν το δικό τους, αξιολογώντας κριτικά την πληροφορία και συμβάλλοντας ενεργά στο ψηφιακό περιβάλλον».
Οι πλατφόρμες γνώσης και οι δημιουργοί περιεχομένου
«Η τεράστια δύναμη του διαδικτύου και των ψηφιακών πλατφορμών, είναι αναμφισβήτητη, αφού έχουν τη δυνατότητα να ενδυναμώσουν αλλά και να βλάψουν, να συνδεθούν αλλά και να χωρίσουν», είπε στον χαιρετισμό της η Επίτροπος για την Ισότητα των Φύλων Τζόζη Χριστοδούλου, «Στον σημερινό κόσμο – πρόσθεσε – η προκατάληψη του φύλου είναι διαδεδομένη στο διαδικτυακό περιεχόμενο. Παρά τον πλούτο των γυναικείων συνεισφορών στον πολιτισμό, την επιστήμη, την ιστορία και την πολιτική, οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται σημαντικά στις ψηφιακές πλατφόρμες γνώσης (σ. σ. έκανε συγκεκριμένη αναφορά σε στοιχεία διεθνών μελετών για τη Wikipedia). Η απουσία ακριβούς εκπροσώπησης – συνέχισε – επηρεάζει τις ευκαιρίες των γυναικών στον πραγματικό κόσμο, δημιουργώντας εμπόδια στην πρόσβαση στις ευκαιρίες, την αναγνώριση και τον σεβασμό. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό, είναι ότι δεν πρόκειται απλώς για αδικία για τις γυναίκες, αλλά για παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών και παρεμπόδιση της κοινωνικής προόδου.
Το χάσμα μεταξύ των φύλων στις πλατφόρμες γνώσης, είναι μια αντανάκλαση του τρόπου με τον οποίο δημιουργούνται, τυγχάνουν επεξεργασίας και καταναλώνονται οι πληροφορίες. Αυτά τα κενά, διαιωνίζουν έναν κύκλο αορατότητας για τις γυναίκες στην κοινωνία και εδραιώνουν περαιτέρω, τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις για το φύλο. Αυτό μας φέρνει σε ένα κρίσιμο σημείο, δηλαδή στον ρόλο των δημιουργών περιεχομένου και των δημοσιογράφων, στη διαμόρφωση των αφηγήσεων που καταναλώνουμε. Δεν είναι απλώς αφηγητές, είναι οι φύλακες της αλήθειας και οι αρχιτέκτονες της κατανόησής μας για τον κόσμο. Ο τρόπος που αναφέρουν γεγονότα, ο τρόπος που πλαισιώνουν θέματα και ο τρόπος που αντιπροσωπεύουν τα άτομα, διαμορφώνει τις στάσεις, τις απόψεις και τα κίνητρα της κοινωνίας – με λίγα λόγια, διαμορφώνει τη συλλογική μας συνείδηση. Οι δημοσιογράφοι, οι bloggers, οι podcasters, οι κινηματογραφιστές και άλλοι δημιουργοί περιεχομένου, πρέπει να είναι επιμελείς στην επαλήθευση των πληροφοριών που παρουσιάζουν. Πρέπει να αμφισβητήσουν τις παραπλανητικές αφηγήσεις και να εργαστούν προληπτικά, για να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον, όπου κάθε ψέμα διορθώνεται γρήγορα. Αυτό περιλαμβάνει την αντιμετώπιση του τρόπου με τον οποίο η παραπληροφόρηση και οι προκαταλήψεις, επηρεάζουν συγκεκριμένα τις γυναίκες και τη διασφάλιση ότι το περιεχόμενο, περιλαμβάνει και υποστηρίζει την ισότητα των φύλων. Η ισότητα των φύλων στη δημιουργία περιεχομένου, είναι απαραίτητη, όχι μόνο για λόγους δικαιοσύνης, αλλά επειδή η ίση εκπροσώπηση, καθιστά ολόκληρο το σύνολο της γνώσης πιο ισχυρό, ακριβές και αντανακλαστικό του κόσμου στον οποίο ζούμε».
