Η αισιοδοξία είναι η μόνη ρεαλιστική επιλογή

Κάπου διάβασα ένα ενδιαφέρον ευφυολόγημα: ο αισιόδοξος εφηύρε τον τροχό και ο απαισιόδοξος τη ρεζέρβα. Όπως το βλέπω εγώ, είναι και τα δύο χρήσιμα και το ένα προϋποθέτει το άλλο.

Αισθάνομαι ότι στις μέρες μας η απαισιοδοξία μοιάζει σχεδόν αυτονόητη. Πύραυλοι σφυρίζουν πάνω από τα κεφάλια μας· ολόκληρες πόλεις ισοπεδώνονται λίγα ναυτικά μίλια παραδίπλα· ο πλανήτης- μπιζέλι μοιάζει με τεράστια πυριτιδαποθήκη· στην Ευρώπη και στην Αφρική ο πόλεμος παρατείνεται εφιαλτικά· μια νέα, φρενιτιώδης κούρσα εξοπλισμών βρίσκεται σε εξέλιξη· λιμοί, ανισότητες και μίση βαθαίνουν· ολόκληρος ο κόσμος σείεται από την απειλή ενός νέου- και ενδεχομένως έσχατου- παγκοσμίου πολέμου.

Παράλληλα, η ακροδεξιά ρητορική, η ανοησία και η συνωμοσιολογία προελαύνουν σαν κύμα που διογκώνεται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και τα μέσα επικοινωνίας, επαυξάνοντας τον φόβο και τη μισαλλοδοξία. Είναι σαν να ζούμε μέσα σε μια κρεατομηχανή που παράγει ζόφο σε πραγματικό χρόνο, ανατροφοδοτώντας τον εαυτό της. Κατά τ’ άλλα καλά. Τα δικά σας νέα;

Έχω συλλάβει αρκετές φορές τον εαυτό μου να λειτουργεί με κυνική απαισιοδοξία, θεωρώντας προδιαγεγραμμένη την επερχόμενη καταστροφή. Είναι λογικό μέσα σε μια τέτοια ηλεκτρισμένη καταιγίδα να μάς κατακλύζει ένα αίσθημα ματαιότητας. Άλλωστε ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις είχε κάνει αυτό το αίσθημα τραγούδι: «Δεν αλλάζουν οι καιροί, με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί./ Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ». Οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου συνοψίζουν μια πικρή αλήθεια: ότι η βία είναι η μόνιμη μαμή της Ιστορίας. Αν, όμως, τους πάρουμε κατά γράμμα, τότε το μέλλον είναι προδιαγεγραμμένο. Και είναι φόνος. Γιατί είναι πλέον οφθαλμοφανές πως αν ο κόσμος δεν αλλάξει, τότε σύντομα θα βουλιάξει.

Την ίδια στιγμή, λοιπόν, που το να είναι κάποιος αισιόδοξος μοιάζει με αφελή και εξωπραγματική στάση, ταυτόχρονα είναι και η μόνη διέξοδος. Παράδοξο; Πώς μπορεί κανείς να πιστεύει στην ενότητα των ανθρώπων, όταν η βαρβαρότητα αποτυπώνεται καθημερινά με τον πιο ωμό τρόπο και μάς σερβίρεται κάθε στιγμή της ημέρας, ακόμη και στον ύπνο μας; Κι όμως, ίσως μέσα σε αυτόν τον κυκεώνα, η αισιοδοξία να μην είναι μια ρομαντική ψευδαίσθηση, αλλά η μόνη ρεαλιστική επιλογή. Γιατί χωρίς αυτήν, χωρίς την ελπίδα δηλαδή, κάθε προσπάθεια ανατροπής του ζοφερού μέλλοντος μοιάζει εκ των προτέρων καταδικασμένη.

Η συζήτηση με τον Μάρκους Στοκχάουζεν, έναν καλλιτέχνη που επιμένει να βλέπει στον ορίζοντα την ενότητα της ανθρωπότητας, άναψε στο μυαλό μου ένα μικρό, θαμπό λαμπάκι. Είναι μια σκέψη που αρχικά φάνταζε αδύνατη: ότι οι πόλεμοι και τα μίση κάποτε θα τελειώσουν. Κι εμείς οι δημοσιογράφοι, οι καταγραφείς του ερέβους, πιθανότητα να καταστούμε λιγότερο χρήσιμοι. Μακάρι.

Και μόνο που το διατυπώνεις αυτό, η πρόταση φαντάζει σχεδόν ανόητη, σαν παιδικό όνειρο. Ωστόσο, αν ο νους αποσπαστεί από το κυνικό ένστικτο και αναλογιστεί βαθύτερα, μπορεί να αποκαλυφθεί ως δήλωση αντίστασης απέναντι στην παραίτηση. Αν ο κόσμος αλλάζει, τότε ίσως οι αιματηρές αναταράξεις του καιρού μας να είναι πράγματι η «τελευταία κραυγή του κακού», η σκοτεινότερη ώρα πριν την αυγή.

Ιδού η κρίσιμη σκέψη: η μόνη ελπίδα για αλλαγή είναι να πιστέψουμε ότι αυτή μπορεί να συμβεί. Είναι ζήτημα επιβίωσης. Αν αποδεχθούμε ότι ο κόσμος (του ανθρώπου) είναι αμετάβλητος, τότε έχουμε ήδη συναινέσει στη διάλυσή του. Έτσι, η ελπίδα– όσο παράλογη κι αν φαντάζει– είναι η πιο ρεαλιστική πράξη αντίδρασης. Η αισιοδοξία, η δυσκολότερη και πιο γενναία επιλογή. Η μόνη που έχουμε. Είναι η άρνηση να παραδοθεί κανείς.

Ο Ηράκλειτος το είχε διατυπώσει αιώνες πριν: «εἰ δὲ μὴ ἔλπηται ἀνέλπιστον, οὐκ ἐξευρήσει ἀνεξερεύνητον ἐὸν καὶ ἄπορον». Δηλαδή, αν δεν ελπίσεις δεν θα βρεις το ανέλπιστο, που είναι ανεξερεύνητο και απλησίαστο. Η φράση αυτή λειτουργεί ως κλειδί και καμπανάκι για να κατανοήσουμε τη στάση του Γερμανού μουσικού, που σε λίγες μέρες θα τον δούμε να παίζει ζωντανά με το σχήμα του στη Λευκωσία. Η ελπίδα δεν προϋποθέτει απαραίτητα άγνοια της πραγματικότητας. Το αντίθετο. Είναι μια δύναμη και μια στάση που φιλοδοξεί να την ανασυνθέσει.

Βεβαίως, η απαισιοδοξία έχει τη δική της ισχύ. Συχνά εμφανίζεται ως πιο «σοβαρή» ή «ώριμη» στάση απέναντι στην πραγματικότητα. Η επίγνωση μάς οδηγεί να μιλάμε με κυνισμό, να γράφουμε με απογοήτευση, να καταγγέλλουμε δίχως να πιστεύουμε πως κάτι μπορεί πραγματικά ν’ αλλάξει. Αλλά, αν η μοίρα μας είναι αμετάβλητη, τι απομένει πέρα από τη μοιρολατρία;

Σ’ αυτή τη συλλογιστική, η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί τον πυρήνα μιας δυνατότητας αλλαγής. Η μουσική του Στοκχάουζεν, αυτοσχεδιαστική και διαισθητική, ενσαρκώνει αυτή την αλήθεια. Δεν περιγράφει απλώς έναν καλύτερο κόσμο, αλλά τον προσκαλεί να δημιουργηθεί. Κάθε ήχος γίνεται άνοιγμα στο ανέλπιστο. Κάθε ακρόαση προσφέρει μια εμπειρία ενότητας που αντιστέκεται στον αφανισμό. Σ’ αυτόν τον αγώνα, η τέχνη κατέχει πρωταρχικό ρόλο. Ένα μουσικό έργο, μια ποιητική φράση, μια θεατρική σκηνή, μπορούν να γεννήσουν εκείνη την αίσθηση ενότητας που μοιάζει άπιαστη στον πολιτικό και κοινωνικό βίο.

Έτσι, παρά να «είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον της απαισιοδοξίας», όπως έλεγε σαρκαστικά ο Ζαν Ροστάν, οφείλουμε με τη στάση ζωής μας να καταδεικνύουμε ότι η αισιοδοξία είναι επιλογή, στάση και, εντέλει, εργαλείο. Βασικά, σ’ ένα σύμπαν που μυρίζει μπαρούτι και μοιάζει να τρεκλίζει στην άκρη του γκρεμού, είναι η μόνη πρακτική στάση που μάς απομένει.

Ελεύθερα, 5.10.2025