«Η ευθανασία, εκτός από κοινωνικό θέμα, είναι πιο πολύ προσωπικό – είναι το δικαίωμα στην επιλογή, την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ατόμου στη ζωή και στον θάνατο, χωρίς να μπερδεύεται το φυσικό με το μεταφυσικό» έγραψε ο κλινικός ψυχολόγος- ψυχοθεραπευτής και επίτιμος καθηγητής ψυχοθεραπείας (GB) δρ Άθως Ερωτοκρίτου στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Ευθανασία και το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και την αξιοπρέπεια στη ζωή και τον θάνατο – ένας διαχρονικός προβληματισμός», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ηλία Επιφανίου.
Το βιβλίο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση στις 6 Ιουνίου 2024 στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας από τον καθηγητή Κωνσταντίνο Φελλά, ανώτερο Αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και πρόεδρο της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου. Χαιρετισμούς απηύθυναν ο πρόεδρος του Παγκύπριου Συλλόγου Ψυχολόγων δρ Κυριάκος Πλατρίτης, ο πρόεδρος του Παγκύπριου Ιατρικού Συλλόγου δρ Πέτρος Αγαθαγγέλου, ο πρόεδρος του Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου Μιχάλης Βορκάς και ο εκδότης Ηλίας Επιφανίου. «Γνώμονας μας είναι ο αγώνας για το δικαίωμα ζωής με ποιοτικούς και αξιοπρεπείς όρους», τονίζει ο συγγραφέας στον επίλογο του βιβλίου του. «Δεν αγωνιζόμαστε για το δικαίωμα στον θάνατο – προσθέτει – αλλά για το δικαίωμα αξιοπρεπούς και ελεύθερης επιλογής για την πορεία της ζωής, ανθρώπων που προσωπικά βιώνουν ιδιαίτερα δύσκολες και επώδυνες καταστάσεις της ζωής τους, οριακές για την ύπαρξη τους και τη ψυχοσωματική, συναισθηματική και πνευματική τους υγεία. Νοιαζόμαστε για το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης τους, μετά όμως από την εξάντληση κάθε μέσου και ελπίδας που θα τους ανακούφιζε από τον ψυχοσωματικό πόνο και την αβάσταχτη δυσφορία».
Μαθαίνοντας για το φώς, μέσα από το σκοτάδι
«Οι σκέψεις μου για την αποψινή εκδήλωση, με πήραν στα λόγια της ψυχολόγου Μαργαρίτας Τσαλίκογλου, ότι «η ζωή δεν είναι ποτέ, ούτε τόσο όμορφη, ούτε τόσο άσχημη όσο φανταζόμαστε, είναι όμως το μόνο που έχουμε», είπε αρχίζοντας την παρουσίαση του βιβλίου ο καθηγητής Κωσταντίνος Φελλάς και πρόσθεσε: «Για τον Άθω Ερωτοκρίτου, αντιλαμβάνομαι ότι το βιβλίο του αυτό, που είναι το 45ο πνευματικό του παιδί, είναι η έκφραση της ανάγκης να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι, μέσω της αφύπνισης των αισθήσεων, των συναισθήσεων και των συνειδήσεων, καταγράφοντας τη χαρά, τη λύπη, την ιστορία της στιγμής, τη σημαντικότητα της δύναμης του τώρα και την ομορφιά των αχαρτογράφητων νερών του αέναου κύκλου της ζωής, με φόντο την ιδέα του θανάτου.
Σύμφωνα με τον ίδιο, «μέσα από τις εμπειρίες θανάτου, τις εμπειρίες πόνου και οδύνης, διδασκόμαστε θαυμαστά πράγματα για τη ζωή και τον άνθρωπο, τις αντοχές, τις συμπεριφορές, τα διλήμματα και την ανθρωπιά του. Όπως μαθαίνουμε για το φώς, μέσα από το σκοτάδι…». Ο κ. Φελλάς υπογράμμισε ότι «το θέμα της ευθανασίας απασχολεί τη Βιοηθική έντονα, καθώς αναζητούνται επιτακτικά προτάσεις και διευκρινίσεις σε όσα καίρια ερωτήματα αναφύονται, που αφορούν το δικαίωμα στον αξιοπρεπή θάνατο, το δικαίωμα άρνησης λήψης προτεινόμενης θεραπείας και τη δυνατότητα ή ηθικότητα μιας ιατρικής συνδρομής στην ευθανασία. Τα ηθικά ερωτήματα για την ευθανασία, στα οποία η Βιοηθική επιχειρεί να δώσει καθοδήγηση και απαντήσεις, είναι πολλά και ενίοτε αντιμαχόμενα μεταξύ τους. Μήπως η ευθανασία συνιστά έγκλημα; Έχει ηθική αξία, η διάκριση ενεργητικής και παθητικής ευθανασίας;
Ποια είναι η σχέση της ευθανασίας με το ιατρικό καθήκον; Ο συγγραφέας στα πρώτα δύο κεφάλαια, μας περιγράφει, με ένα πολύ λεπτομερές και άρτια επιστημονικά τεκμηριωμένο λόγο, τους βιοηθικούς προβληματισμούς σχετικά με την ευθανασία, αναλογιζόμενος τον κοινωνικό διάλογο για το ζήτημα της ευθανασίας που το τελευταίο χρονικό διάστημα βρίσκεται σε εξέλιξη, υποδεικνύοντας ότι η νομοθέτηση σχετικών πράξεων και η ρύθμιση των πολλαπλών πτυχών του ζητήματος αυτού, είναι επιβεβλημένη. Επιπρόσθετα, ο δρ Ερωτοκρίτου μας επισημαίνει ότι είναι απαραίτητο όπως οι βιοηθικές πτυχές της ευθανασίας, προσμετρηθούν κατά τη σύνταξη των νομοσχεδίων, έτσι ώστε αυτά να αντανακλούν και να απεικονίζουν τις τέσσερεις βασικές βιοηθικές αρχές δηλαδή α) της ωφελιμότητας, β) της μη βλάβης, γ) της αυτονομίας και δ) του δικαίου».
Καρκινοπαθείς και ανακουφιστική φροντίδα
«Ο συγγραφέας εμφανώς αγαπά, νοιάζεται και αγωνιά για τους ασθενείς στο τελικό στάδιο της ζωής τους και με το εξαίρετο αυτό βιβλίο, παρουσιάζει αναλυτικά τα επιμέρους θέματα, συνδράμοντας έτσι την περαιτέρω μελέτη και συζήτηση της συναφούς έννοιας της Ανθρωπιστικής Ιατρικής» ανέφερε επίσης ο καθηγητής Φελλάς και συνέχισε: «Ο Άθως Ερωτοκρίτου μέσα από τις βιωματικές του εμπειρίες με καρκινοπαθείς ασθενείς που καταγράφονται στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου, μας λέει ότι η σχέση ιατρού και ασθενή, πρέπει να αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα του θανάτου, όπως τον εννοεί και τον αντιλαμβάνεται ο κάθε θνήσκων άνθρωπος και θα πρέπει να βασίζεται στις δύο βασικές έννοιες, του σεβασμού και της αξιοπρέπειας. Ο σεβασμός επενεργεί ευεργετικά στη διαδικασία αποδοχής του θανάτου. Ο ετοιμοθάνατος πρέπει να αισθάνεται ότι τυγχάνει σεβασμού από τους γύρω του, στο πέρασμά του από τη ζωή στον θάνατο. Η αξιοπρέπεια πηγάζει από την παροχή φροντίδας στον ετοιμοθάνατο, με τρόπο που στηρίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αντανακλώντας την αγάπη των παρόχων της ιατρικής και ανακουφιστικής φροντίδας».
Κάνοντας ιδιαίτερη αναφορά στην ανακουφιστική/παρηγορητική φροντίδα, ο καθηγητής Φελλάς τόνισε ότι «παρόλο που αυτή κερδίζει έδαφος σταδιακά ως ιατρική και παραϊατρική ειδικότητα, εντούτοις, σύμφωνα με στατιστικές, πάνω από τους μισούς θανάτους διεθνώς, συμβαίνουν χωρίς να έχει παρασχεθεί κατά τη διάρκεια της νόσησης, καμία τέτοια υποστήριξη ή ανακούφιση του πόνου και της ταλαιπωρίας. Όταν δε επιδεινωθεί η υγεία του ασθενούς και εισάγεται σε νοσοκομειακή μονάδα, οι ιατρικές παρεμβάσεις συχνά συνεχίζονται μέχρι την ύστατη ώρα, με λιγότερη ενδεχομένως προσοχή στο πόσο υποφέρει ο θνήσκων ασθενής, εφόσον το εξέχον κριτήριο με το οποίο λειτουργεί ο ιατρικός λειτουργός, είναι η διάσωση της ζωής του ασθενή. Η παροχή ενεργητικής φροντίδας επιβάλλεται για να συνδράμει την ανακούφιση του πόνου και η παροχή της αναγκαίας υποστήριξης, για να αντιμετωπίζονται τα ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα των ασθενών, ενώ η παροχή πνευματικής υποστήριξης δεν πρέπει να παραγνωρίζεται.
Η παροχή υποστήριξης στα μέλη της οικογένειας, τα οποία βρίσκονται συχνά κάτω από συνθήκες μεγάλου άγχους και σωματικής κόπωσης, είναι επίσης σημαντική και αν προσφερθεί, επιτρέπει κατ΄ επέκταση την περαιτέρω στήριξη του ασθενούς. Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις που εγείρουν τα ζητήματα του τέλους της ζωής, μια από τις προτεραιότητες είναι αναμφίβολα η διεύρυνση της πρόσβασης στην ανακουφιστική φροντίδα, ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο είναι αυτή οργανωμένη (ειδικευμένες υπηρεσίες ή ειδικές κλίνες σε ιδρύματα, στο σπίτι κλπ). Πρέπει να γίνουν βήματα, τουλάχιστον προς την ενθάρρυνση μιας ανακουφιστικής προσέγγισης από τους λειτουργούς υγείας, στο πλαίσιο των υπηρεσιών υγείας, έτσι ώστε ο πόνος του κάθε ατόμου να αντιμετωπίζεται ικανοποιητικά χωρίς διακρίσεις.
Και να επιδεικνύεται σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, ιδίως στο δικαίωμα κάθε ατόμου να επιλέξει το μέρος και τις συνθήκες του τέλους της ζωής του. Ο συγγραφέας, στο τρίτο κεφάλαιο, μας υπενθυμίζει ότι το κράτος οφείλει να νομοθετήσει όλες εκείνες τις προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν, για να διασφαλίζεται η προστασία των δικαιωμάτων των ασθενών που βρίσκονται στο τελικό στάδιο της ζωής τους.
Αυτό θα αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο στη διάθεση του ασθενή, για να τον απαλλάξει από τον σωματικό πόνο, τη μοναξιά της καθήλωσης σε μια καρέκλα ή ένα κρεβάτι, της εξάρτησης από την καλοσύνη των άλλων, το αίσθημα ότι δεν είναι παρά ένα βάρος για τους γύρω του. Η νομοθεσία θα πρέπει να διασφαλίζει ότι ο ασθενής με ελεύθερη βούληση, θα μπορεί να λάβει τις αποφάσεις του, απαλλαγμένος από εξωτερικές πιέσεις και ότι θα έχει εκείνος μόνο λόγο για τη διαδικασία υλοποίησης της απόφασής του. Ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, πρέπει να τηρείται καθ’ όλο το χρόνο της διαδικασίας. Η ιατρική πράξη οφείλει να το διασφαλίσει αυτό».
Νομικό πλαίσιο και εθνικό δίκαιο
Προσεγγίζοντας το θέμα από τη νομική του πλευρά, ο πρόεδρος του Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου Μιχάλης Βορκάς επεσήμανε στον χαιρετισμό του στην εκδήλωση ότι «στην κυπριακή έννομη προστασία του δικαιώματος στη ζωή, μέσα από το άρθρο 7 του Συντάγματος, περιλαμβάνεται η αρνητική υποχρέωση του κράτους να απέχει από ενέργειες που μπορούν να βλάψουν την ανθρώπινη ζωή, καθώς και η θετική υποχρέωση του να λαμβάνει όλα τα μέτρα για την προστασία της.
Στο άρθρο 15 του Συντάγματος, κατακυρώνεται το δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, δικαίωμα που επίσης κατοχύρωσε το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Από την πλευρά του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, υπάρχει πληθώρα αποφάσεων που σχετίζονται με το θέμα. Συγκρίνοντας κάποιος το αποτέλεσμα των εν λόγω αποφάσεων, μέσα από την πάροδο των χρόνων, θα παρατηρήσει πως η επικρατούσα αντίληψη το 2002 στην απόφαση Pretty -v- Ηνωμένου Βασιλείου, ήταν πως το δικαίωμα στη ζωή, δεν μπορεί να ερμηνευθεί εκ διαμέτρου αντίθετα και ως δικαίωμα στο θάνατο.
Όμως στην απόφαση Lambet -v- Γαλλίας το 2015, το Δικαστήριο κατέληξε πως οι Εθνικές Αρχές έχουν την αρμοδιότητα να επιβεβαιώσουν εάν η απόφαση που ελήφθη για την αποσύνδεση από τον ίδιο τον γιατρό, μηχανημάτων που κρατούσαν στη ζωή έναν ασθενή που είχε υποστεί εγκεφαλική βλάβη σε τροχαίο, ήταν συμβατή με την εθνική νομοθεσία και την ΕΣΔΑ και κατά πόσο η απόφαση ενός ασθενή για εφαρμογή στην περίπτωση του, της ευθανασίας, ήταν σύμφωνη με το εθνικό δίκαιο. Είναι φανερή λοιπόν η εξέλιξη του δικαίου στο θέμα, εναποθέτοντας την θέσπιση ή όχι πλέον της ευθανασίας, στα επί μέρους εθνικά δίκαια».
Ο κ. Βορκάς κατέληξε εκφράζοντας τη βεβαιότητα ότι «το σύγγραμμα του κ. Ερωτοκρίτου θα αποτελέσει σημαντικό βοήθημα σε όσους πραγματικά επιθυμούν μία σοβαρή προσέγγιση του θέματος της ευθανασίας, είτε αυτοί είναι ιατροί, είτε νομικοί, είτε ακόμα και η ίδια η πολιτεία, η οποία αργά ή γρήγορα θα κληθεί να τοποθετηθεί».
Κριτική σκέψη και δύσκολα ερωτήματα
«Ενθαρρύνω τον καθένα από εσάς να εμβαθύνει στο βιβλίο αυτό, που καλύπτει ένα μεγάλο κενό στην επιστημονική βιβλιογραφία, για ν’ ανοίξει το μυαλό και την καρδιά του στις πολυπλοκότητες που παρουσιάζει το ζήτημα της ευθανασίας», είπε στον χαιρετισμό του ο πρόεδρος του Παγκυπρίου Συλλόγου Ψυχολόγων δρ Κυριάκος Πλατρίτης, που μετέφερε στην εκδήλωση εκ μέρους του, η συμβουλευτική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Χριστίνα Σορόκου.
Είπε ότι είναι ένα βιβλίο «που όχι μόνο ενημερώνει, αλλά και προκαλεί τους αναγνώστες να αναλογιστούν σε βάθος τις δικές τους πεποιθήσεις και αξίες. Καθώς περιηγούμαστε στις σελίδες του – κατέληξε – καλούμαστε να σκεφτούμε τα ηθικά διλήμματα και τις ανθρώπινες ιστορίες που καθορίζουν τη συζήτηση γύρω από την ευθανασία.
Είναι ένα κάλεσμα για κατανόηση, ενσυναίσθηση και κυρίως για ακόνισμα της κριτικής σκέψης, γύρω από τις επιλογές και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε στο τέλος της ζωής». Στον δικό του χαιρετισμό ο πρόεδρος του Παγκύπριου Ιατρικού Συλλογου δρ Πέτρος Αγαθαγγέλου, είπε ότι «ο συγγραφέας, με λόγο ξεκάθαρο και τεκμηριωμένο, μας καθοδηγεί μέσα από τις πολύπλοκες πτυχές της ευθανασίας, αναδεικνύοντας τη σημασία του δικαιώματος κάθε ατόμου να αποφασίζει για τη δική του ζωή και τον θάνατο με αξιοπρέπεια», είπε.
«Ο Άθως Ερωτοκρίτου – πρόσθεσε – δεν διστάζει να θέσει ερωτήματα δύσκολα και να προκαλέσει τον αναγνώστη να αναλογιστεί τις δικές του απόψεις και πεποιθήσεις. Η πολυετής αφοσίωσή του στην αναζήτηση της αλήθειας και του σωστού, αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση και έμπνευση για όλους μας. Θέλω να τον ευχαριστήσω εκ βάθους καρδίας, για την αδιάκοπη προσπάθειά του να φωτίσει τα πιο σκοτεινά και αμφιλεγόμενα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης».
Ο έρωτας, ο θάνατος και ο χρόνος που περνά…
Ο κλινικός ψυχολόγος Άθως Ερωτοκρίτου στο νέο του βιβλίο για την ευθανασία που παρουσίασε στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας στις 6 Ιουνίου 2024, παραπέμπει τον αναγνώστη σε μια πολύ ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία, που περιλαμβάνει και το βιβλίο «Ο δήμιος του έρωτα», του διεθνώς γνωστού Αμερικανού ψυχίατρου-ψυχοθεραπευτή και δημοφιλούς συγγραφέα Irvin Yalom. Κουβέντιασα το θέμα με τον Άθω και τον υπενθύμισα ότι στο τελευταίο άρθρο μου που αφορούσε τον Irvin Yalom, έγραψα για τον θάνατο της πολυαγαπημένης συζύγου του Marilyn, με ευθανασία. Ήταν 87 χρόνων και υπέφερε με καρκίνο στο τελικό στάδιο.
Η Marilyn Yalom, που έζησε μαζί του μια ευτυχισμένη σχέση επτά δεκαετιών, είχε ζητήσει από αυτόν να τη βοηθήσει να τερματίσει τη ζωή της, λόγω αφόρητων πόνων, που της προκαλούσε η ανίατη ασθένεια της. Όπως ο Yalom περιγράφει στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο «A Matter of Death and Life» που εκδόθηκε το 2020, το τέλος της ζωής της Marilyn, επήλθε στο σπίτι τους στην Καλιφόρνια τον Νοέμβριο 2019 με χορήγηση θανατηφόρων φαρμακευτικών δόσεων από τον οικογενειακό τους γιατρό, στην παρουσία του ιδίου του Yalom και των τεσσάρων παιδιών τους. Η Καλιφόρνια είναι μια από τις Πολιτείες των ΗΠΑ που νομιμοποίησε την ευθανασία. Στο βιβλίο αυτό, ο Irvin Yalom που ήταν τότε 88 χρόνων, περιγράφει και τη δική του πορεία θλίψης, πένθους και μοναξιάς που ακολούθησε τους μήνες μετά την απώλεια της συζύγου του. Είχαν ξεκινήσει να γράφουν μαζί το βιβλίο, πριν εκείνη τελικά υποκύψει στον καρκίνο.
«Σύντομα μετά που πληροφορηθήκαμε τη διάγνωση της» εξήγησε ο Yalom σε διαδικτυακή ανάρτησή του στις 31 Μαρτίου 2020, «μου είπε στη διάρκεια μιας βόλτας μας, ότι θα ήθελε να γράψουμε μαζί ένα βιβλίο για την ασθένεια της και για το πώς επηρεάζει τις ζωές μας. Κι αυτό κάναμε. Πριν δέκα μήνες αρχίσαμε να γράφουμε εναλλάξ κεφάλαια στο νέο μας βιβλίο για το τι σκεφτόμαστε για την ασθένεια της και για τον θάνατο που πλησίαζε. Η Marilyn πέθανε τον περασμένο Νοέμβρη 2019, πριν πέντε μήνες και από τότε γράφω το δεύτερο μισό του βιβλίου μόνος. Χθες τέλειωσα το τελευταίο κεφάλαιο. Είναι ένα βιβλίο για την αντιμετώπιση της θανατηφόρας ασθένειας της, για τον θάνατο της και για τη δική μου πορεία θλίψης που ακολούθησε». Εκείνο το διάστημα, συνέβη μια απροσδόκητη εξέλιξη στη ζωή του, όταν ο Yalom γνώρισε τη Γερμανίδα ψυχολόγο-ψυχοθεραπεύτρια Sakino Sternberg, συνδέθηκε μαζί της και τρία χρόνια αργότερα, τον Ιανουάριο 2024, την παντρεύτηκε.
Ο γεννημένος στις 13 Ιουνίου 1931 Irvin Yalom, γιόρτασε την Πέμπτη 13 Ιουνίου 2024, τα 93α γενέθλια του, μαζί με τη δεύτερη σύζυγο του, γεγονός που δημοσιοποίησε η ίδια, με τη φωτογραφική αυτή ανάρτηση στην ιστοσελίδα της Joy of Living. H Sakino Sternberg είναι 75 χρόνων. «Ο έρωτας είναι ο αντίποδας του θανάτου και είναι πιο δυνατός κι από τον θάνατο», μου είπε ο Άθως Ερωτοκρίτου, ενώ συζητούσαμε το «θέμα Irvin Yalom και Sakino Sternberg». Ο Άθως με παρέπεμψε στο βιβλίο του «Η ψυχολογία και η σεξουαλικότητα της τρίτης ηλικίας», όπου γράφει ότι «η ηλικία δεν παίζει κανένα ρόλο στον έρωτα, γιατί ο έρωτας, μόνο με τον θάνατο του ερωτευμένου πεθαίνει. Η σεξουαλική λειτουργία παρατείνεται και στις προχωρημένες ηλικίες. Τα ερωτικά συναισθήματα, ακόμα και τα πιο παθιασμένα, που συνοδεύονται από βαθιά συναισθήματα, μπορεί να τα νιώσει ένας άνθρωπος, άνδρας ή γυναίκα, σε οποιαδήποτε ηλικία – κι αυτή είναι ίσως η πιο δυνατή εμπειρία μου ως ψυχοθεραπευτής. Ο χρόνος που περνά, ζαρώνει το δέρμα, αλλά όχι τη ψυχή. Τη ψυχή τη ζαρώνει η παραίτηση – όταν ο ενθουσιασμός εγκαταλείπεται…».
