Το δικαίωμα στη ζωή είναι αδιαπραγμάτευτο. Την ίδια στιγμή, όμως, το δικαίωμα στο θάνατο, η ευθανασία δηλαδή, τρομάζει και διχάζει. Η συζήτηση στη Bουλή πριν από μερικές βδομάδες, έφερε ξανά στην επιφάνεια το θέμα. Η διαχείριση ούτε απλή είναι, ούτε εύκολη. Δεν μπορούμε, απλά να παίρνουμε θέση υπέρ ή κατά γιατί στην πραγματικότητα, είναι κάτι πολύ περίπλοκο, που ενέχει σημαντικά διλήμματα και προϋποθέσεις. Την απόφαση για ευθανασία πρέπει να την παίρνει ξεκάθαρα ο ασθενής, ανέφερε στην συνέντευξή της στον “Φιλελεύθερο”, η Έφη Βαγενά, καθηγήτρια Βιοηθικής στο Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης.
Για να γίνει κάτι τέτοιο, σημείωσε, πρέπει να έχει υπόψη του όλα τα δεδομένα της ασθένειάς του αλλά και τις προγνώσεις, ώστε να μπορέσει να αποφασίσει τι είναι το καλύτερο για τον ίδιο. «Ξεκάθαρα και μόνος του χωρίς καμιά πίεση πρέπει να παίρνει την απόφαση. Για αυτό και οι ασθενείς πρέπει να έχουν όλη την πληροφόρηση που χρειάζονται για την κατάσταση της υγείας τους, τις επιλογές για την θεραπεία τους. Πρέπει, επίσης, να έχουν την επιλογή της ανακουφιστικής φροντίδας και να γνωρίζουν ποια είναι η πρόγνωση για την κατάστασή τους. Αλλά, αυτοί θα αποφασίσουν για το πως θα προχωρήσουν», εξήγησε.
Για αυτό, πρόσθεσε η Έφη Βαβενά, είναι απαραίτητο να υπάρχουν οι ασφαλιστικές δικλείδες που θα διασφαλίζουν πως πάνω από όλα θα μπαίνει το συμφέρον του ασθενή. «Αυτό θα γίνει διασφαλίζοντας ότι πραγματοποιείται εξωτερική και ανεξάρτητη αξιολόγηση της ικανότητας του ασθενή να λαμβάνει αποφάσεις, της λογικής πίσω από αυτήν την απόφαση και των συνθηκών που τον οδήγησαν να την πάρει. Τέτοιες αξιολογήσεις πρέπει να γίνονται από ειδικούς και να είναι καλά τεκμηριωμένες», τόνισε.
Και ανάμεσα στις επιλογές που οφείλει να παρέχει μια κοινωνία σε όλους τους ασθενείς είναι αυτή της ανακουφιστικής φροντίδας. Το δίλημμα είτε το ένα είτε το άλλο είναι κάπως πλασματικό. «Οι κοινωνίες οφείλουμε να διασφαλίζουμε τη διαθεσιμότητα ολοκληρωμένης παρηγορητικής φροντίδας ανεξάρτητα από την ευθανασία. Νομίζω ότι πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι δυνατόν για να προσφέρουμε στους ασθενείς επιλογές που ανακουφίζουν τον πόνο και τη δυσφορία σε όλα τα στάδια των ασθενειών, ανεξαρτήτως της πρόγνωσής τους», επεσήμανε η διακεκριμένη επιστήμονας.
Πάντως, να σημειωθεί ότι μέχρι σήμερα δεν υφίσταται ενιαία αντιμετώπιση για το ζήτημα της ευθανασίας και της υποβοηθούμενης αυτοκτονίας στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γενικά, η ενεργητική ευθανασία είναι πολύ πιο δύσκολα και σπάνια αποδεκτή, ενώ η παθητική ευθανασία τυγχάνει πιο συχνής αποδοχής από τις διάφορες χώρες. Η πρώτη χώρα που νομιμοποίησε την υποβοηθούμενη αυτοκτονία ήταν η Ελβετία και αργότερα ακολούθησαν η Ολλανδία, το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο, ενώ η Ισπανία και η Πορτογαλία με πολλές συζητήσεις ψήφισαν σχετικούς νόμους αργότερα. Υπό ακόμα πιο ειδικές και αυστηρές προϋποθέσεις υπάρχουν σχετικοί νόμοι στην Αυστρία και τις Σκανδιναβικές χώρες, τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ιρλανδία.
-Η ευθανασία είναι μια απόφαση χωρίς επιστροφή που μπορεί να παρθεί μόνο μια φορά. Υπάρχουν, όμως διάφορες μορφές, κατηγορίες, έτσι δεν είναι;
– Ακριβώς, όταν μιλούμε για ευθανασία πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη πως υπάρχουν διάφορες κατηγορίες. Ας δούμε μερικούς ορισμούς. Η άμεση ενεργητική ευθανασία είναι όταν ο γιατρός ή κάποιος τρίτος σκόπιμα χορηγεί στον ασθενή φαρμακευτική αγωγή, που έχει ως αποτέλεσμα το θάνατό του. Η έμμεση ενεργητική ευθανασία γίνεται με την χρήση μέσων για ανακούφιση του πόνου όπως για παράδειγμα μορφίνη που μπορεί να έχει ως δευτερεύον αποτέλεσμα τη μείωση της διάρκειας ζωής. Και τέλος η παθητική ευθανασία, όπου γίνεται διακοπή των μέσων που παρατείνουν τη ζωή του ασθενούς όπως το να σταματήσει η χορήγηση φαρμάκων ή η απενεργοποίηση της μηχανικής υποστήριξης. Η υποβοηθούμενη αυτοκτονία έχει να κάνει με το να διευκολυνθεί ο ασθενής να προμηθευτεί μια θανατηφόρα ουσία, που στη συνέχεια λαμβάνει μόνος του, αφού θέλει να αυτοκτονήσει, χωρίς εξωτερική βοήθεια από κάποιον άλλο. Αυτό είναι το σύστημα που ισχύει στη Ελβετία με οργανώσεις όπως οι EXIT και DIGNITAS.
-Το δικαίωμα στη ζωή είναι αδιαπραγμάτευτο. Ωστόσο, οι άνθρωποι δεν ζουν για πάντα. Γιατί κατά τη γνώμη σας οι άνθρωποι δεν θέλουν να μιλούν για το θάνατο και το δικαίωμά τους να πεθάνουν;
-Πιστεύω πως είναι ανθρώπινο να μην θέλουμε να μιλούμε για τον θάνατο, αν και είναι κάτι αναπόφευκτο για όλους μας. Ο θάνατος είναι το τέλος του ταξιδιού της ζωής και το σχετίζουμε με την απώλεια, τον πόνο και το άγνωστο για μετά. Όλες οι θρησκείες έχουν επεξεργαστεί το θάνατο και δίνουν στους ανθρώπους διάφορα σενάρια επιλογής ή για το τι μπορεί να συμβεί μετά. Ο λόγος είναι επειδή ο θάνατος πάντα βρίσκεται μέσα στη σκέψη μας. Πρόκειται για ένα φόβο και είναι κάτι που εμείς οι άνθρωποι πάντα θέλουμε να καθυστερήσουμε και να αποφύγουμε.
-Ποια είναι τα επιχειρήματα υπέρ αλλά και κατά της ευθανασίας;
-Θα δώσω έμφαση στα κοσμικά επιχειρήματα, καθώς προφανώς υπάρχουν και πολλά που έχουν να κάνουν με την θρησκεία και τα οποία είναι προφανώς εναντίον. Το βασικό επιχείρημα υπέρ της ευθανασίας είναι ότι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν τον έλεγχο του τέλους της ζωής τους, ειδικά σε περιπτώσεις σοβαρού πόνου. Ουσιαστικά, πρόκειται για το δικαίωμα ενός ατόμου να ζει και να πεθαίνει με αξιοπρέπεια, καθώς πολλοί θεωρούν την σωματική ή νοητική επιδείνωση που προκαλείται από την ασθένεια ως απώλεια της αξιοπρέπειάς τους.
Τα επιχειρήματα κατά της ευθανασίας περιλαμβάνουν ανησυχίες σχετικά με τον εξαναγκασμό ασθενών να τερματίσουν τη ζωή τους είτε παρά τη θέλησή τους, για παράδειγμα από μέλη της οικογένειάς που έχουν το βάρος της φροντίδας τους, είτε γιατί θα πάρουν βιαστικές αποφάσεις σε δύσκολες στιγμές της ζωής που αφορούν κάτι τόσο μη αναστρέψιμο όσο ο θάνατος, είτε από την ένταση που προκύπτει όταν ένας επαγγελματίας υγείας, του οποίου ο κύριος ρόλος είναι η θεραπεία και η διάσωση μιας ζωής ζωών, μετατοπιστεί προς τον τερματισμό τους. Άλλες ευρύτερες ανησυχίες περιλαμβάνουν το ενδεχόμενο μιας γενικότερης δυσπιστίας εάν οι άνθρωποι ανησυχούν ότι οι ιατροί ή τα περιβάλλοντα υγείας μπορεί να τους αφήσουν να πεθάνουν και ακόμα μεγαλύτερες ανησυχίες σχετικά με το αν η ευθανασία ενδέχεται να μειώσει την αξία της ίδιας της ζωής. Για παράδειγμα, η αξία της ζωής κάποιου που είναι σοβαρά ανάπηρος από ασθένεια δεν πρέπει να θεωρείται μικρότερη από εκείνη του κάποιου που είναι υγιής.
-Πρέπει να δίνεται στους ανθρώπους το δικαίωμα να επιλέξουν πότε θα φύγουν από τη ζωή; Ποια πρέπει να είναι τα απόλυτα και ξεκάθαρα κριτήρια πότε πρέπει να επιτρέπεται και πότε όχι;
-Στις φιλελεύθερες μας κοινωνίες η ιδέα της αυτονομίας, της αυτοδιάθεσης και του ελέγχου της ζωής μας είναι πολύ καλά εδραιωμένη και προστατευμένη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε πως είναι αποδεκτή η απόφαση κάποιου για το πως θα πεθάνει. Ωστόσο, το κρίσιμο είναι να γίνεται αυτό μέσα σε ένα καλά διατυπωμένο νομικό πλαίσιο με αυστηρά κριτήρια, ώστε να αποφεύγονται καταχρήσεις και πιεστικές καταστάσεις και να διασφαλίζεται η δημόσια εμπιστοσύνη στα θεσμικά όργανα υγείας και στην ιατρική. Προς το παρόν, αρκετές χώρες έχουν νομιμοποιήσει την ευθανασία και την ιατρικά βοηθημένη αυτοκτονία. Έχουμε πολλά παραδείγματα και δεδομένα που μπορούν να βοηθήσουν άλλες χώρες να μάθουν και να λάβουν αποφάσεις για το πως η ευθανασία μπορεί να λειτουργήσει ομαλά.
-Κατά την άποψή σας ποιος πρέπει να έχει τον τελικό λόγο; Ο ασθενής που εκφράζει ξεκάθαρα τη θέλησή του; Η οικογένεια που βλέπει τον δικό της άνθρωπο να υποφέρει και δεν υπάρχει καμία ελπίδα για βελτίωση; Οι γιατροί που έχουν καλύτερα ιατρικά δεδομένα;
– Θεωρώ πως η απόφαση πρέπει να είναι στον ασθενή. Ξεκάθαρα και μόνος του χωρίς καμιά πίεση. Για αυτό και οι ασθενείς πρέπει να έχουν όλη την πληροφόρηση που χρειάζονται για την κατάσταση της υγείας τους, τις επιλογές για την θεραπεία τους. Πρέπει, επίσης, να έχουν την επιλογή της ανακουφιστικής φροντίδας και να γνωρίζουν ποια είναι η πρόγνωση για την κατάστασή τους. Αλλά, αυτοί θα αποφασίσουν για το πως θα προχωρήσουν.
-Με ποιο τρόπο μπορούμε να διασφαλίσουμε το συμφέρον του ασθενή θα προστατευθεί και πως άλλα εξωτερικά ή συγκρουόμενα συμφέροντα δεν θα επηρεάσουν την ευεξία του; Υπάρχειτρόποςγιανααποφευχθούνπιθανές καταχρήσεις;
– Ναι, ασφαλώς και υπάρχουν τρόποι για να διαβεβαιώσουμε πως το καλύτερο συμφέρον του ασθενή θα είναι πάνω από όλα. Αυτό θα γίνει διασφαλίζοντας ότι πραγματοποιείται εξωτερική και ανεξάρτητη αξιολόγηση της ικανότητας του ασθενή να λαμβάνει αποφάσεις, της λογικής πίσω από αυτήν την απόφαση, και των συνθηκών που τον οδήγησαν να την πάρει. Τέτοιες αξιολογήσεις πρέπει να γίνονται από ειδικούς και να είναι καλά τεκμηριωμένες.
Δεν πρέπει να παρουσιάζουμε την ευθανασία ως μια «εύκολη λύση»
–Ποια είναι η άποψή σας στο αν η ευθανασία μπορεί να χορηγείται και σε περιπτώσεις που αφορούν ασθενείς με ζητήματα με ψυχική υγεία; Πιστεύετε υπάρχει διαφορά αν κάποιος υποφέρει από μια σωματική ασθένειααντί για μια ψυχική;
-Θεωρώ πως αυτό που περιπλέκει την κατάσταση είναι η ικανότητα ενός ατόμου με θέματα ψυχικής υγείας να πάρει μια τέτοια απόφαση. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά. Σε ποιο βαθμό η κατάσταση μιας ψυχικής ασθένειας συμβαδίζει με την ικανότητά μας να λαμβάνουμε αποφάσεις; Αυτό ποικίλλει ανάλογα με την κατάσταση και το στάδιο της ασθένειας και έχουμε δει ότι σε διαφορετικές δικαιοδοσίες η ψυχική υγεία αντιμετωπίζεται διαφορετικά όσον αφορά την ικανότητα λήψης αποφάσεων.
-Ένα επιχείρημα που χρησιμοποιείται συχνά, τουλάχιστον, εδώ στην Κύπρο είναι ότι πρέπει να δώσουμε προτεραιότητα στην ανακουφιστική φροντίδα. Μπορεί η ολοκληρωμένη παρηγορητική φροντίδα να συμβάλει στη μείωση του πόνου των ασθενών τελικής σταδίου και να αποτελέσει μια βιώσιμη εναλλακτική λύση στην ευθανασία;
-Οι κοινωνίες οφείλουμε να διασφαλίζουμε τη διαθεσιμότητα ολοκληρωμένης παρηγορητικής φροντίδας ανεξάρτητα από την ευθανασία. Νομίζω ότι πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι δυνατόν για να προσφέρουμε στους ασθενείς επιλογές που ανακουφίζουν τον πόνο και τη δυσφορία σε όλα τα στάδια των ασθενειών, ανεξαρτήτως της πρόγνωσής τους. Δεν πιστεύω ότι πρέπει να παρουσιάζουμε την ευθανασία ως μια «εύκολη λύση» και να αποφεύγουμε την επένδυση στην παρηγορητική φροντίδα. Αυτές οι επιλογές δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενες. Στην πραγματικότητα, εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς. Η παρηγορητική φροντίδα πρέπει να ενσωματώνεται στα συστήματα υγείας, οι πάροχοι υγείας να εκπαιδεύονται σε αυτό το ζήτημα και οι ασθενείς να έχουν μια ευρεία γκάμα επιλογών.
–Καθώς η Τεχνητή Νοημοσύνη γίνεται αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας, ποιο ρόλο μπορεί να παίξει στην ανάλυση των δεδομένων και στο τέλος στο πάρσιμο της απόφασης για την ευθανασία; Μπορεί να γίνει πιο εύκολη η απόφαση αν οι αλγόριθμοι έχουν τον τελικό λόγο;
-Είναι ενδιαφέρον να δούμε αν οι ασθενείς θα χρησιμοποιούν τα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης για να εξερευνήσουν τις επιλογές που έχουν. Όπως ανάφερα και προηγουμένως, η απόφαση για την ευθανασία πρέπει να λαμβάνεται από τον ίδιο τον ασθενή. Δεν πιστεύω πως πρέπει να δώσουμε αυτή την επιλογή είτε στους αλγόριθμους είτε σε οποιοδήποτε άλλο άνθρωπο. Σε ό,τι αφορά τους ασθενείς το ιδανικό είναι να υπάρχει μια προχωρημένη οδηγία. Αυτή η οδηγία θα καθορίζει τις επιθυμίες του ασθενή όπως συμβαίνει και σε ορισμένες δικαιοδοσίες όπου δίνονται εντολές για το τι θέλει να κάνει ο ασθενής. Οι ασθενείς μπορεί επίσης να έχουν εκφράσει άλλες επιθυμίες, όπως το να μην χρησιμοποιηθούν για αυτούς μέσα διατήρησης στη ζωή. Σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει συγκεκριμένη οδηγία, αυτές οι αποφάσεις είναι εξαιρετικά δύσκολες και συνήθως λαμβάνονται από την οικογένεια σε συνεργασία με την ιατρική ομάδα. Είναι ένα τόσο ευαίσθητο και σύνθετο ζήτημα, που εξαρτάται από τις μοναδικές συνθήκες κάθε ασθενούς, που δεν μπορώ να φανταστώ να το αφήνω σε ένα αυτοματοποιημένο σύστημα.
