Ο Θουκυδίδης, ο Αθηναίος ιστορικός του 5ου αιώνα π.Χ., παρατήρησε στο έργο του «Πελοποννησιακός Πόλεμος» ότι «Η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που αυτή ενέπνευσε στη Σπάρτη, καθιστούσαν τον πόλεμο αναπόφευκτο». Αυτή η διάγνωση των δομικών αιτιών της σύγκρουσης, αντηχεί επί αιώνες στους διαδρόμους της ιστορίας και της διπλωματίας, προσφέροντας ένα πρίσμα μέσω του οποίου μπορούμε να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε τις αντιπαραθέσεις μεταξύ μεγάλων και ανερχόμενων δυνάμεων.Ο πανεπιστημιακός μου καθηγητής Graham Allison, στο εμβληματικό του έργο «Destined for War: Can America and China Escape Thucydides‘s Trap?» (2017), ανέσυρε και δημοσιοποίησε το αρχαίο αυτό δίδαγμα στην προσπάθειά του να απαντήσει στο μείζων ερώτημα αν ένας πόλεμος ανάμεσα στις ΗΠΑ (την κυρίαρχη σήμερα δύναμη) και την Κίνα (την ανερχομένη δύναμη), είναι αναπόφευκτος. Είναι πράγματι ένας τέτοιος πόλεμος με απρόβλεπτες συνέπειες για ολόκληρο τον κόσμο, αναπόφευκτος ή μπορούν η διπλωματία, η λογική και η συναίνεση να υπερισχύσουν της δομικής αναγκαιότητας;
>Νίξον, Κίσινγκερ και το Άνοιγμα προς την Κίνα
Κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα, οι σχέσεις ΗΠΑ – Κίνας κυμαίνονταν μεταξύ εχθρότητας και προσέγγισης. Μετά την επικράτηση των κομμουνιστών στην Κίνα το 1949, ΗΠΑ και Κίνα βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα του Ψυχρού Πολέμου, μια κατάσταση που επιδεινώθηκε με τον πόλεμο της Κορέας, και με την απουσία διπλωματικών σχέσεων.
Η ριζοσπαστική αλλαγή στις σχέσεις Ουάσιγκτον – Πεκίνου, επήλθε την περίοδο 1971-1972, με το αμερικανικό «Άνοιγμα στην Κίνα» και ολοκληρώθηκε με την εντυπωσιακή επίσκεψη του Προέδρου Νίξον στο Πεκίνο τον Φεβρουάριο του 1972. Η διπλωματική αυτή πρωτοβουλία ήταν γεωπολιτική και όχι ιδεολογική. Ιθύνων νους υπήρξε ο ίδιος ο Νίξον με τον Σύμβολο Ασφάλειας Χένρυ Κίσινγκερ. Ο στρατηγικός στόχος υπήρξε η εκμετάλλευση της υφιστάμενης σινο-σοβιετικής ιδεολογικής και γεωπολιτικής ρήξης. Στην τριγωνική διπλωματία που προέκυψε ως συνέπεια ανάμεσα σε ΗΠΑ, Κίνα και Σοβιετική Ένωση, η Ουάσιγκτον είχε το πάνω χέρι.
Το άνοιγμα στην Κίνα και η επίσκεψη Νίξον στο Πεκίνο, παραμένουν υποδείγματα τολμηρής και υπολογισμένης ρεαλπολιτίκ διπλωματίας. Η εξομάλυνση των σχέσεων Ουάσιγκτον-Πεκίνου οδήγησε στην ένταξη της Κίνας στο υφιστάμενο διακρατικό σύστημα, έθεσε όμως και τα θεμέλια και της σημερινής στρατηγικής αντιπαλότητας.
>Η άνοδος της Κίνας: Από την υπομονή στην αυτοπεποίθηση
Η πολιτική του Κινέζου ηγέτη Ντενγκ Σιαοπίνγκ «κρύψε τη δύναμή σου, περίμενε την ώρα σου», χαρακτήρισε την πορεία της Κίνας στις επόμενες δεκαετίες. Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις και η ένταξή της στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου το 2001 έφεραν αλματώδη ανάπτυξη, βγάζοντας εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια. Ανέδειξαν την Κίνα ως την δεύτερη οικονομική δύναμη στο κόσμο.
Με την οικονομική ισχύ, προέκυψε η αυτοπεποίθηση. Και η αυτοπεποίθηση, έφερε διεκδικητικότητα. Υπό την προεδρία Σι Τζινπίνγκ, η ρητορική της «ειρηνικής ανόδου» αντικαταστάθηκε από το όραμα της «Κινέζικης Αναγέννησης». Από την κατασκευή νησιών στη Νότια Σινική Θάλασσα μέχρι την πρωτοβουλία «Ζώνη και Οδός» (Belt and Road Initiative), το Πεκίνο δεν επιθυμεί πλέον απλώς να συμμετάσχει στη διεθνή τάξη. Στόχος της είναι να την αναδιαμορφώσει.
Η στρατηγική πειθαρχία της Κίνας, το μακροπρόθεσμο όραμά της, η βαθιά και μακροπρόθεσμη ιστορική της μνήμη η οποία διαμορφώθηκε από τον «Αιώνα της Ταπείνωσης» στα χέρια των ιμπεριαλιστών, παραμένουν θεμελιώδη στοιχεία της κοσμοαντίληψής (weltanschauung) του Πεκίνου. Η αυξανόμενη ασυμμετρία μεταξύ της οικονομικής ισχύος της Κίνας και των γεωπολιτικών της φιλοδοξιών έχει εντείνει τις στρατηγικές ανησυχίες των ΗΠΑ για παγκόσμια πρωτοκαθεδρία, δημιουργώντας έτσι το σημερινό πλαίσιο της στρατηγικής αντιπαράθεσης.
>Προεδρία Τραμπ: Δασμοί, τεχνολογία και ένας νέος ψυχρός πόλεμος
Η πρώτη θητεία του Προέδρου Τραμπ (2017-2021) προκάλεσε σαφή ρήξη με δεκαετίες πολιτικής εμπλοκής των ΗΠΑ με την Κίνα. Η Εθνική Στρατηγική Ασφαλείας (National Security Strategy) του 2017 χαρακτήρισε επίσημα την Κίνα ως «στρατηγικό ανταγωνιστή», σηματοδοτώντας έτσι αλλαγή πορείας.
Το 2018, η προεδρία Τραμπ επέβαλε τιμωρητικούς δασμούς σε κινεζικά προϊόντα, προκαλώντας την αντίδραση του Πεκίνου. Είχαμε, δηλαδή, την πρώτη προεδρία Τραμπ τα προεόρτια αυτών που συμβαίνουν σήμερα με Κίνα, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα.
Η τεχνολογία και η τεχνική νοημοσύνη γρήγορα εξελίχθηκε σε ένα δεύτερο μέτωπο αντιπαραθέσεων μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων. Επιπλέον εταιρείες όπως π.χ. η Huawei το TikTok, κρίσιμες εφοδιαστικές αλυσίδες ημιαγωγών, κ.ά, έγιναν σημεία τριβής σε μια ευρύτερη σύγκρουση για την τεχνολογική υπεροχή και την εθνική ασφάλεια.
Η πανδημία COVID-19 εμβάθυνε την καχυποψία, ιδιαίτερα ως προς τη διαμάχη για την προέλευση του λοιμώδους ιού, ενίσχυσε τις αλληλοκατηγορίες και τη ρητορική απόδοσης ευθυνών.
Η συγκρουσιακή προσέγγιση του Προέδρου Τραμπ, που ξεκίνησε κατά την πρώτη του θητεία, συνεχίστηκε και στη δεύτερη με αποκορύφωμα το μείζον ζήτημα των δασμών. Ωστόσο, οι πρόσφατες εξελίξεις ίσως σηματοδοτούν μια πιθανή μεταβολή. Στις 12 Μαΐου 2025, οι ΗΠΑ και η Κίνα συμφώνησαν σε μείωση των δασμών για περίοδο 90 ημερών· οι δασμοί των ΗΠΑ στα κινεζικά προϊόντα μειώθηκαν από 145% σε 30%, ενώ οι κινεζικοί δασμοί στα αμερικανικά προϊόντα έπεσαν από 125% σε 10%. Αν και αυτή η προσωρινή εκεχειρία μείωσε τις άμεσες εντάσεις, η βαθύτερη στρατηγική αντιπαλότητα μεταξύ των δύο χωρών εξακολουθεί να καθορίζει τις οικονομικές και γεωπολιτικές τους σχέσεις.
>Η τεχνολογική κούρσα και το μέτωπο της τεχνητής νοημοσύνης
Αν ο πρώτος Ψυχρός Πόλεμος καθορίστηκε από τα πυρηνικά όπλα και τις ιδεολογικές συγκρούσεις, η νέα εποχή χαρακτηρίζεται όλο και περισσότερο από τον ανταγωνισμό σε αναδυόμενες τεχνολογίες, με κυρίαρχη την τεχνική νοημοσύνη (ΤΝ). Όποιο κράτος προηγηθεί στην ΤΝ, τη μηχανική μάθηση και την κβαντική υπολογιστική, θα αποκτήσει όχι μόνο οικονομικό πλεονέκτημα, αλλά και στρατηγική υπεροχή.
>Δομικές εντάσεις και ιστορικά προηγούμενα
Αν η ιστορία προσφέρει κάποιον οδηγό, είναι πως οι αναδυόμενες δυνάμεις συχνά επιδιώκουν να αμφισβητήσουν το status quo, ενώ οι κυρίαρχες δυνάμεις κινούνται για να το υπερασπιστούν. Από τις δεκαέξι περιπτώσεις στρατηγικών ανταγωνισμών υπό την Θουκιδίδιαν θέαση που μελέτησε ο Allison, οι δώδεκα κατέληξαν σε πόλεμο.
Ωστόσο, η ιστορία δεν είναι πεπρωμένο. Σε αντίθεση με τη Σπάρτη και την Αθήνα, οι ΗΠΑ και η Κίνα είναι πυρηνικές δυνάμεις, ένα γεγονός που από μόνο του είναι μοναδικό, και υπερβαίνει την όποια ανάλυση του παρελθόντος.
Επιπλέον, ΗΠΑ και Κίνα είναι οικονομικά αλληλεξαρτώμενες, ενταγμένες σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο όπου το κόστος μιας σύγκρουσης θα ήταν καταστροφικό, όχι μόνο για τις ίδιες, αλλά και για τον κόσμο ολόκληρο.
Τέλος θα πρέπει να υπογραμμιστεί πως δεν υφίσταται κάποια ιδεολογική αναγκαιότητα για σύγκρουση όπως στο παρελθόν. Η αντιπαράθεση δεν είναι απλώς ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα, αλλά ανάμεσα σε δύο μοντέλα διακυβέρνησης και επιρροής, καθένα από τα οποία προσπαθεί να επιβάλει το όραμά του, χωρίς σαφείς κανόνες εμπλοκής.
>Διαχείριση της αντιπαλότητας: Από το μηδενικό άθροισμα στη διαχειριζόμενη συνύπαρξη
Η βασική πρόκληση είναι η αποτροπή της στρατηγικής αντιπαράθεσης από το να διολισθήσει σε καταστροφική σύγκρουση. Τα διπλωματικά εργαλεία, είτε μέσω απευθείας διαύλων, είτε μέσω στρατιωτικών επαφών, είτε μέσω στρατηγικού διαλόγου, πρέπει να ενισχυθούν. Μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης στη Νότια Σινική Θάλασσα και στα Στενά της Ταϊβάν, όπως και κοινές δράσεις για παγκόσμια ζητήματα (κλιματική αλλαγή, πανδημίες, διακυβέρνηση της τεχνικής νοημοσύνης, μπορούν να συμβάλουν στη μείωση των τριβών.
Η Ουάσιγκτον και το Πεκίνο πρέπει να αντισταθούν στον πειρασμό να δουν τη σχέση τους μέσα από το πρίσμα ενός μηδενικού αθροίσματος. Η ρητορική περί «αποσύζευξης» και «περικύκλωσης» ενέχει τον κίνδυνο σκλήρυνσης των θέσεων και περιορισμού των διπλωματικών επιλογών. Αυτό που απαιτείται είναι ένα πλαίσιο διαχειριζόμενου ανταγωνισμού, βασισμένο στην αμοιβαία αναγνώριση συμφερόντων και κόκκινων γραμμών.
