Ο Δημήτρης Αληθεινός μιλά για τη σύνδεση του με τη Βάσω Κατράκη και τη συνομιλία του με τα χαρακτικά του Φρανθίσκο Γκόγια. Η πολιτική διάσταση της τέχνης και των δύο, καθώς και το πνεύμα εναντίωσής τους σε κάθε είδους καταπιεστικό μηχανισμό εξουσίας, τους έφερε μαζί στην έκθεση «Συνύπαρξη», στο Δημοτικό Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή. «Τα έργα τους αποτελούν μια μαρτυρία που υπερβαίνει τον σημερινό χρόνο, λειτουργώντας ως διαρκής υπενθύμιση της ανθρώπινης ευθύνης και της ανάγκης για εγρήγορση απέναντι σε οποιαδήποτε εξουσία», σχολιάζει ο Γιώργος Τσαγγάρης, διευθυντής του Μουσείου.
-Θυμάστε την πρώτη σας γνωριμία με τη Βάσω Κατράκη; Τη γνώρισα το 1973. Στο Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο Ώρα, όταν παρουσίαζα το «Ένα Συμβάν» το οποίο θεωρείται μια από τις ιστορικές περφόρμανς στην Ελλάδα. Της άρεσε πολύ, ενθουσιάστηκε και γίναμε φίλοι. Ήταν μια γυναίκα αυστηρή, λιγόλογη. Πέρασε πολύ δύσκολες καταστάσεις στις εξορίες με τη Χούντα, όμως επέμενε στις ιδέες της και είχε μεγάλη δύναμη, αυτό φαίνεται και στη δουλειά της. Η δεύτερη «επαφή» μας έγινε πέρσι, όταν στην έκθεση για τα 50 χρόνια της Δημοκρατίας στην Αθήνα παρουσιάστηκαν έργα δικά μου, του Τάσσου, της Κατράκη και του Βλάση Κανιάρη. Με αυτή την ευκαιρία είδα ξανά το έργο της και σκέφτηκα ότι θα ήταν πολύ ωραία να γίνει μια έκθεση στο Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή στη Λευκωσία με έργα των δυο μας. Το πρότεινα στον Γιώργο και τον Χαμπή Τσαγγάρη και το δεχτήκανε με χαρά.
-Ποια κοινά στοιχεία υπάρχουν σ’ αυτή την εικαστική συνύπαρξη; Το πιο έντονο που βλέπω είναι η αντίθεσή μας με οποιαδήποτε εξουσία και επιβολή. Και επίσης το νοιάξιμο για τον ανθρώπινο πόνο, τα ανθρώπινα συναισθήματα, τις κοινωνικές καταπιέσεις. Αυτά βλέπω ότι μας συνδέουν ιδιαίτερα.
-Τι θαυμάζετε στο έργο της; Φέρνει πράγματα στη χαρακτική που είναι καινούργια, θα έλεγα.
-Η δουλειά της έχει μια γυναικεία ευαισθησία; Δεν θα το έλεγα γυναικεία ευαισθησία. Έχει μια ευαισθησία ανθρώπινη, μια κοινωνική ενσυναίσθηση.
-Νιώθετε ότι πήρατε τη σκυτάλη από την Κατράκη και συνεχίζετε τον αγώνα; Ναι, από τον τρόπο που είναι στημένη η έκθεση προκύπτει η εικόνα δυο αθλητών ή αθλητριών σκυταλοδρομίας την ώρα που ένας δίνει τη σκυτάλη στον άλλο. Πολλά έργα είναι του Εμφύλιου, την εποχή που γεννήθηκα, και μετά εξελίσσονται. Είναι όντως σαν να πήρα τη σκυτάλη από την Κατράκη και τον Γκόγια και προχωράω. Έχω πάρει δυο σκυτάλες που τις φέρνω στο σήμερα.
-Μια μεγάλη ενότητα των έργων σας είναι εμπνευσμένη από τον Ισπανό καλλιτέχνη Γκόγια (1798). Ποιο ήταν το αρχικό ερέθισμα; Δεν εμπνεύστηκα, δεν μου αρέσει αυτή η λέξη. Μεταφέρω στο σήμερα τα συναισθήματα τα έντονα που έζησε ο Γκόγια την εποχή των Ναπολεόντειων πολέμων και των Βουρβώνων στην Ισπανία, όπως τα ζω και τα βλέπω σ’ ό,τι αφορά την Παλαιστίνη, την Ουκρανία, το Σουδάν και όλους τους πολέμους που υπάρχουν γύρω μου.
-Τι σας γοήτευσε στα έργα του Γκόγια; Ερωτεύτηκα τα Los Caprichos και τα Los Desastres de la Guerra (Οι Συμφορές του Πολέμου) του Γκόγια, όταν, αρχές του 1970, τα βρήκα συγκεντρωμένα σε μια πολυτελή έκδοση στο βιβλιοπωλείο Delamain της rue Saint Honoré στο Παρίσι. Έρωτας κεραυνοβόλος, χάιδευα τρυφερά το αφράτο βαμβακερό χαρτί, μύριζα το μελάνι, και γυρίζοντας προσεκτικά τις σελίδες αποδέσμευα τη βοή των χαραγμένων τεράτων, αφήνοντας να ξεχυθούν από το βάθος της κάθε εικόνας φωνές υπόκωφες, κραυγές θανατηφόρου θριάμβου κι οργισμένης απελπισίας. Τα ισχνά οικονομικά μου δεν επέτρεπαν να αγοράσω το βιβλίο και οι συνθήκες –παρά τον μεγάλο πειρασμό– δεν ευνοούσαν να το οικειοποιηθώ, όπως ο Πλούτωνας την αγαπημένη του Περσεφόνη· έτσι περιορίστηκα να φύγω έχοντας φορτώσει στη μνήμη όσες λεπτομέρειες ήταν ικανή να συγκρατήσει. Όταν, μετά από λίγες μέρες, επισκέφτηκα και πάλι το βιβλιοπωλείο, ο τόμος έλειπε, είχε χαθεί αφήνοντας πίσω του τη λάγνα αίσθηση της σιχασιάς, του χλευασμού στην ανοησία των ανθρωπίνων πράξεων και την απέχθεια προς κάθε ηγεμονία: Από τον μασκαρεμένο έρωτα των αστών μέχρι τη δεισιδαιμονία της μάζας, από τον φανατισμένο φιλοχρήματο κλήρο μέχρι τον νομιμοποιημένο φόνο, από το μεγαλόσχημο ψέμα των υποτακτικών ως την ξεπουλημένη στους άρχοντες τέχνη. «Ο ποιητής οφείλει να ασκεί κριτική προς κάθε μορφή εξουσίας», διατυμπανίζουν τα 162 χαρακτικά του Goya.
-Και πώς επιστρέψατε ξανά σ’ αυτά έργα; Σαράντα χρόνια αργότερα, στη μέση σχεδόν της ελληνικής πολιτικοοικονομικής και κοινωνικής κρίσης, χωρίς να μπορώ να εξηγήσω το γιατί, καταπιάστηκα με τα Caprichos, αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσα να γεφυρώσω εικαστικά δύο χρόνους φαινομενικά ανόμοιους, μα ουσιαστικά ίδιους: Εκείνον του 1798 με αυτόν του 2014. Δούλεψα αρκετά, κατέστρεψα πιο πολλά έργα απ’ όσα κράτησα, έζησα έντονα τη σχέση μας, κι όταν κουραστήκαμε αμφότεροι, σφράγισα ό,τι θεώρησα σωστό σ’ ένα ντοσιέ και το έκρυψα σε κάποιο συρτάρι, χωρίς να συνεχίσω (αν και το επιθυμούσα σφόδρα) με τις Συμφορές του Πολέμου. Και σήμερα ήρθε η κατάλληλη ώρα για να εκτεθούν στην έκθεση «Συνύπαρξη», που φιλοξενεί το Δημοτικό Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή, στη Λευκωσία.
-Πώς βιώσατε την περίοδο που τα δημιουργούσατε; Όταν έπιασα να δουλεύω τις καταστροφές του πολέμου και μπήκα σ’ αυτό που είδε ο Γκόγια το οποίο εγώ βλέπω στο σήμερα, ήμουν για ένα μεγάλο διάστημα θλιμμένος και αμίλητος. Δεν είναι εύκολο. Όταν έχεις εικόνες με ένα στρατιώτη που του ευνουχίζουν τα γεννητικά όργανα, όταν έχεις γυναίκες ξαπλωμένες, βιασμένες, και ξέρεις ότι αυτό γίνεται σήμερα και το αγγίζεις πια, δεν το βλέπεις ως θεατής αλλά το ζεις. Είναι πολύ δύσκολο. Είναι σαν να ξαναγίνεται το έργο αφού μεταφέρεται στο σήμερα. Θα μπορούσα να γράψω με άλλα λόγια τον σημερινό βιασμό. Όμως δεν έχει νόημα. Όταν μεταφέρω αυτό το γεγονός στο σήμερα, δείχνω την διαχρονικότητα που υπάρχει. Η ιστορία μεταφέρεται, κυλάει από τον ένα χρόνο στον άλλο. Το ποτάμι της βίας, του φόνου, της επιβολής, της υποταγής, συνεχίζει τη ροή του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν πρόκειται για θύτη και θύμα αλλά για τον σφαγέα και το σφάγιο. Εδώ πρόκειται για σφαγή.
-Τα έργα σας είναι μια φωνή διαμαρτυρίας σ’ αυτό που γίνεται σήμερα παγκοσμίως; Δεν είναι μια φωνή διαμαρτυρίας η δουλειά μου. Θίγω το πρόβλημα. Είναι ένα μάθημα συνειδητοποίησης μέσα από την τέχνη. Είναι τέτοιος ο καταιγισμός της εικόνας, που σήμερα χρειάζεται μεγάλη μαεστρία να μπορέσεις να μιλήσεις για τη βία. Σήμερα έχει μπει μέσα στα σπίτια και αποκτηνώνονται οι άνθρωποι.
-Πώς εξηγείτε το ότι, ενώ οι άνθρωποι πέρασαν από δυο παγκόσμιους πολέμους με τόσες φρικαλεότητες όπως το Ολοκαύτωμα, συνεχίζουν τον κύκλο βίας και αίματος; Γιατί η Ιστορία επαναλαμβάνεται; Η Ιστορία όχι μόνο επαναλαμβάνεται αλλά είναι μονότονα ίδια. Γιατί η φύση του ανθρώπου είναι ίδια. Θα έλεγα μεταφέρονται τα ίδια πράγματα σε μια ροή. Φρικαλεότητες γίνονται σήμερα από αυτούς που έζησαν το Ολοκαύτωμα. Η βία η ανθρώπινη δεν αλλάζει επειδή αλλάζουν οι γενιές, η βία είναι η ίδια. Είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Όπως λέει ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, είναι ο homo universalis, αυτός τα ζει σε όλες τις εποχές.
-Στην έκθεση υπάρχουν και έργα με αναφορές στην Κύπρο, τόσο δικά σας όσο και της Κατράκη. Ναι, ανάμεσα στα έργα μου είναι ένα που το τιτλοφορώ «Κύπρος». Είναι ένας κρεμασμένος όπως τους αγωνιστές της ΕΟΚΑ. Η Κατράκη έχει επίσης 3-4 έργα που μιλάνε για την Κύπρο και τον αγώνα της ΕΟΚΑ.
-Μια σημαντική ενότητα έργων αναφέρεται στους αγνοούμενους, όχι μόνο της Κύπρου αλλά όλου του κόσμου. Ποια ήταν η αφετηρία γι’ αυτή τη δουλειά; Τα έργα της σειράς «Χρόνος αγνοούμενος» έγιναν το 2025. Η πρώτη μου επιθυμία για να δουλέψω αυτό το θέμα ήταν στα χρόνια του ’70 όταν στη Χιλή του Πινοσέτ πετούσαν τους πολιτικούς κρατούμενους από τα αεροπλάνα ή τους θάβανε στην έρημο της Ατακάμα, και μετά από χρόνια πήγαιναν οι γυναίκες τους, οι μανάδες τους, και έψαχναν στην έρημο να βρουν τα οστά των αγαπημένων τους. Σ’ αυτή τη ξερή έρημο η ζωή αγνοείται. Και φαντάσου αυτές τις γυναίκες μέσα στον ήλιο να σκάβουν το χώμα αναζητώντας μια ένδειξη των αγαπημένων τους, ένα μικρό κόκκαλο. Και ύστερα η ταυτοποίηση με DNA. Από τότε μου γεννήθηκε η επιθυμία γι’ αυτόν τον χρόνο τον αγνοούμενο. Δεν ήταν εύκολο να τον συνειδητοποιήσω, είναι κάτι που με απασχολεί στη δουλειά μου. Τώρα φαίνεται ότι ωρίμασε αυτή η ιδέα με μια σειρά έργων, τρία από τα οποία παρουσιάζονται σ’ αυτή την έκθεση.
ΒΑΣΩ ΚΑΤΡΑΚΗ
Οι περιπέτειες, οι διώξεις, η εξορία
«Η χαρακτική της Βάσως Κατράκη (Αιτωλικό 1909 – Αθήνα 1988) αποτελεί μέχρι σήμερα μια από τις πιο ολοκληρωμένες και γόνιμες προτάσεις της ελληνικής τέχνης και συνιστά ένα αδιαμφισβήτητο σημείο αναφοράς στον 20ό αιώνα», σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης και ιστορικός τέχνης Γιάννης Μπόλης. Το σύνολο του έργου της, επισημαίνει, τιμημένο με διεθνή βραβεία και διακρίσεις (ανάμεσά τους και στη Μπιενάλε της Βενετίας) αποκαλύπτει μοναδική συνέπεια και ταυτόχρονα την εκφραστική δύναμη των μορφοπλαστικών της αναζητήσεων, τις ηθικές αξίες και το οικουμενικό πνεύμα της δημιουργίας της, με τις συνθέσεις της να διατηρούν τον επίκαιρο χαρακτήρα και την αλήθεια τους. «Στα έργα της, με τη λιτότητα και τη βαθιά επεξεργασμένη απλότητα της φόρμας τους και τις εμβληματικές αρχετυπικές τους μορφές, μορφοποιεί τη ζωτική της σχέση με τον κόσμο, επικεντρώνεται στον άνθρωπο μέσα από την υποβλητική αντίθεση του μαύρου-άσπρου. Το πέρασμα από την παραδοσιακή τεχνική της ξυλογραφίας στα χαράγματα πάνω στην πέτρα με εντελώς πρωτότυπο τρόπο, θα της δώσει πρωτόγνωρες δυνατότητες και γενικότερα θα συμβάλει στην ανανέωση της χαρακτικής τέχνης, στην απελευθέρωσή της από κάθε είδους συμβάσεις και δεσμεύσεις. Και δίπλα στην τέχνη της, σε άμεση αλληλεξάρτηση με αυτήν, η ζωή, οι καταβολές και τα βιώματά της: Ο γενέθλιος τόπος, το Αιτωλικό και η λιμνοθάλασσά του· ο Πόλεμος και η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος, η χούντα των συνταγματαρχών· η ένταξη στην Αριστερά· οι περιπέτειες, οι διώξεις και η εξορία· οι ανατάσεις, οι προσδοκίες και οι διαψεύσεις».
Για τη συνύπαρξη σ’ αυτή την έκθεση του Δήμητρη Αληθεινού με τη Βάσω Κατράκη ο επιμελητής σχολιάζει: «Η πολιτική διάσταση της τέχνης τους, καθώς και το πνεύμα εναντίωσής τους, που πηγάζει τόσο από την ιδεολογία όσο και από την ιδιοσυγκρασία του καθενός, για κάθε είδους καταπιεστικό μηχανισμό εξουσίας, είναι τα σημεία σύγκλισης των δύο εικαστικών με τους τόσο διαφορετικούς εκφραστικούς τρόπους και διαδρομές. Η έκθεση προέκυψε από την επιθυμία του Αληθεινού να συνυπάρξει με τη Βάσω – μια επιθυμία βαθιάς αγάπης και εκτίμησης για τη γυναίκα, τη δημιουργό, την αγωνίστρια».
Λευκωσία, Δημοτικό Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή (22 496930). Βάσω Κατράκη – Δημήτρης Αληθεινός «Συνύπαρξη» σε επιμέλεια Γιάννη Μπόλη. Μέχρι 20.12.2025. Ώρες λειτουργίας 10:00 – 13:30 / 17:00 – 19:00
Ελεύθερα 8.6.2025
