Μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης με τον Δρα Γιάννη Τουμαζή για τον σύγχρονο πολιτισμό, την ελευθερία της τέχνης όπως και το όραμά του για Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, το οποίο διευθύνει σήμερα.
–Πώς ήταν η μετάβαση στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου μετά τη θητεία σας ως Υφυπουργός; Οι οκτώ μήνες που υπηρέτησα στο Υφυπουργείο Πολιτισμού ήταν για μένα μια εμπειρία ζωής. Από ένα φύλλο χαρτί καταφέραμε, μαζί με την ομάδα μου, να ξεκινήσουμε μια καινούργια, τόσο απαραίτητη δομή για τον πολιτισμό μας. Τελειώνοντας τη θητεία μου αποφάσισα να ξεκουραστώ για μερικούς μήνες. Ήταν μια απαραίτητη περίοδος περισυλλογής και ανασυγκρότησης, μετά την τόσο απαιτητική προσπάθεια. Είχα αποφασίσει να προχωρήσω σε καινούργια πράγματα στη ζωή μου, κλείνοντας τους κύκλους τόσο του NiMAC, όσο και του Πανεπιστημίου Frederick, που καθόρισαν τόσο δημιουργικά και εύφορα την επαγγελματική μου πορεία. Και αναπάντεχα, μέσα στην ίδια εβδομάδα, δέχθηκα δύο προτάσεις: η μία ήταν να συνεχίσω στην πολιτική κατεβαίνοντας για Δήμαρχος Λευκωσίας και η άλλη να αναλάβω τη διεύθυνση του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου. Τελικά, αποδέχθηκα τη δεύτερη, παρόλο που τα κοινά με ενδιέφεραν ανέκαθεν. Οι προκλήσεις πολλές. Δεν είναι εύκολο να ξαναρχίζεις σε ένα χώρο, ο οποίος για σαράντα χρόνια πρωτοστάτησε στην πολιτιστική ζωή του τόπου. Σήμερα, είμαι πολύ χαρούμενος για την επιλογή μου.
–Πώς αντιλαμβάνεστε τη σχέση του κοινού με τον πολιτισμό σήμερα; Τι έχει αλλάξει; Οι αλλαγές στις μέρες μας συμβαίνουν με αστραπιαίες ταχύτητες. Ο κόσμος αλλάζει, και όχι πάντα για καλό. Η πραγματικότητα προτρέχει τις περισσότερες φορές της κοινωνικής συνείδησης. Πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αναταράξεις σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, ανισότητα και διαφθορά, καταπίεση και εκμετάλλευση, ρατσισμός και ξενοφοβία, συνεχείς και κυρίως βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών και αλλεπάλληλες διώξεις ανθρώπων, καθώς και πρωτόγνωρες κλιματικές αλλαγές, επαναπροσδιορίζουν καθημερινά τα δεδομένα διαβίωσης στον πλανήτη. Ο πολιτισμός είναι, ή τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι, η παγκόσμια σταθερά, που δίνει μια ισορροπία σε αυτά τα δυστοπικά σενάρια. Δυστυχώς, όμως, και δεν μιλώ μόνο για την Κύπρο, δεν βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των προτεραιοτήτων μας. Κι αυτό δυσχεραίνει και τη σχέση του κοινού με αυτόν. Έχουμε συνηθίσει στις ευκολίες και τους συμβιβασμούς…
–Θεωρείτε ότι τη σημερινή εποχή την εκφράζει η τέχνη ή η τεχνολογία; Θεωρώ πως τόσο η τέχνη όσο και η τεχνολογία εξέφραζαν και καθόριζαν ανέκαθεν κάθε εποχή. Με τα μέσα που υπήρχαν σε κάθε ιστορική περίοδο. Η τεχνολογία κάθε εποχής συνδιαλεγόταν με τα αριστουργήματα της τέχνης. Και πολλές φορές τα καθόριζε. Από τους προϊστορικούς οικισμούς μέχρι τις πυραμίδες και τον Παρθενώνα. Από τα γραφήματα των παλαιολιθικών σπηλαίων μέχρι τα φαγιούμ και την Αναγέννηση. Πίσω και από τα δύο, η έμφυτη ανθρώπινη ανάγκη για μια πορεία προς τα εμπρός. Σήμερα, η τεχνολογία καλπάζει. Το ίδιο και η τέχνη, έστω κι αν δεν της δίνουμε τη σημασία που της αρμόζει.
–Ο σύγχρονος πολιτισμός πάσχει λόγω έλλειψης παιδείας; Καίρια ερώτηση, αναμφίβολα ναι. Σ’ αυτήν την κουραστικά γρήγορη κούρσα για ευμάρεια και επιτυχία έχουμε ξεχάσει τα βασικά. Θεωρούμε πως ο πολιτισμός είναι πάρεργο, ή έστω διακοσμητικά χρήσιμος – για να μη θεωρούμαστε και βάρβαροι! Έτσι το εκπαιδευτικό μας σύστημα όλο και απομακρύνεται από την ουσιαστική καλλιέργεια των παιδιών, που θα είναι οι αυριανοί ενήλικες. Δεν λέω, η εξειδίκευση είναι καλή, αλλά θαρρώ πως αγνοούμε τις αξίες που μας καθορίζουν ως ανθρώπινο είδος. Μόνο άμα δούμε την οργανική και οριζόντια σχέση του πολιτισμού με την κοινωνική, πολιτισμική και οικονομική ανάπτυξη, θα κατανοήσουμε τη σημασία του.
–Πώς το σχολιάζετε σε σχέση με τα πρόσφατα γεγονότα και τον θόρυβο που δημιουργήθηκε γύρω από τα έργα του Γιώργου Γαβριήλ. Η συζήτηση που άνοιξε γύρω από τα έργα του Γιώργου Γαβριήλ ανέδειξε με αρκετή σαφήνεια ένα βαθύτερο πρόβλημα: όχι την έλλειψη ευαισθησίας, αλλά την έλλειψη παιδείας με την ουσιαστική έννοια του όρου. Παιδεία, όπως ανέφερα και πιο πάνω, δεν σημαίνει απλώς συσσώρευση γνώσεων ή τεχνική κατάρτιση· σημαίνει ικανότητα ερμηνείας, αντοχή στη διαφωνία, εξοικείωση με την πολυπλοκότητα και, κυρίως, διάκριση ανάμεσα στην προσωπική πίστη και στον δημόσιο διάλογο. Ο θόρυβος που δημιουργήθηκε γύρω από τα συγκεκριμένα έργα δεν οφείλεται τόσο σε αυτό που απεικονίζουν, όσο στην αδυναμία μεγάλου μέρους του κοινού να τα προσεγγίσει ως καλλιτεχνικά γεγονότα κι όχι ως προσωπικές επιθέσεις. Σε κοινωνίες με βαθύτερη καλλιτεχνική παιδεία, η πρώτη αντίδραση σε ένα ενοχλητικό έργο δεν είναι η απαίτηση απόσυρσης, αλλά το ερώτημα «τι επιχειρεί να πει;». Εκεί όπου απουσιάζει αυτή η παιδεία, η τέχνη εκλαμβάνεται ως πρόκληση εκ προοιμίου και η ερμηνεία αντικαθίσταται από την αγανάκτηση. Αυτό δεν σημαίνει ότι όσοι ένιωσαν προσβεβλημένοι στερούνται δικαιώματος αντίδρασης. Σημαίνει, όμως, ότι ο πολιτισμός δοκιμάζεται όταν η αντίδραση παίρνει τη μορφή ηθικού πανικού, απειλών ή θεσμικής πίεσης. Ο σύγχρονος πολιτισμός πράγματι πάσχει όταν η παιδεία δεν καλλιεργεί την κριτική σκέψη, αλλά ενισχύει τη λογική του «επιτρέπεται – απαγορεύεται» αντί του «συμφωνώ – διαφωνώ».
–Υπάρχει ελευθερία στην τέχνη; Στο πιο πάνω πλαίσιο, το ερώτημα αν υπάρχει ελευθερία στην τέχνη δεν είναι θεωρητικό· είναι απολύτως πρακτικό. Τυπικά, σε μια δημοκρατία, η ελευθερία της τέχνης είναι κατοχυρωμένη. Ουσιαστικά, όμως, δοκιμάζεται κάθε φορά που η κοινωνική πίεση οδηγεί σε αυτολογοκρισία ή σε απόσυρση έργων όχι επειδή παραβιάζουν τον νόμο, αλλά επειδή προκαλούν έντονα συναισθήματα. Η ελευθερία της τέχνης δεν απειλείται μόνο από το κράτος· απειλείται και από την κοινωνία όταν απαιτεί προστασία από κάθε μορφή ενόχλησης. Τα πρόσφατα γεγονότα δείχνουν ότι η πρόκληση δεν είναι να «χαμηλώσει» η τέχνη για να γίνει αποδεκτή, αλλά να «ανέβει» η δημόσια παιδεία ώστε να μπορεί να τη διαχειριστεί. Η τέχνη δεν είναι πάντα παρηγορητική· συχνά είναι ενοχλητική, ακριβώς επειδή μας φέρνει αντιμέτωπους με όψεις του εαυτού μας και της κοινωνίας μας που θα προτιμούσαμε να αποφύγουμε. Μια ώριμη κοινωνία δεν ζητά από την τέχνη να σιωπά, αλλά από τον εαυτό της να μάθει να ακούει, ακόμη κι όταν διαφωνεί.
–Τι σημαίνει για το ΠΙΤΚ και για το κυπριακό πολιτιστικό τοπίο; Το μότο μας από τη στιγμή που ανέλαβα ήταν «προχωρούμε προς τα εμπρός με εξωστρέφεια, επιστημοσύνη και δημιουργικότητα.» Στόχος μας είναι να γνωρίσει το Ίδρυμα μας και την προσφορά του όλο και περισσότερος κόσμος και ειδικότερα οι νέοι. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα διαθέτει μια πληθώρα σημαντικών συλλογών, καθώς κι ένα πλουσιότατο αρχείο. Η Τράπεζα Κύπρου μάς παραχώρησε ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα της Φανερωμένης κι έτσι έχουν αυξηθεί οι μουσειακοί και εκθεσιακοί μας χώροι. Αποφασίσαμε να αναδείξουμε τη σημασία των συλλογών μας μέσα από μεγάλες εκθέσεις, οι οποίες με σύγχρονο τρόπο, να παρουσιάζουν την ιστορία του νησιού μας με εύληπτο και συνάμα ελκυστικό τρόπο. Αρχή κάναμε με την εμβληματική έκθεση «Κύπρος Νήσος: Ιστορία, Μνήμη, Πραγματικότητα». Η έκθεση αποτυπώνει με σύγχρονο και διαδραστικό τρόπο, τη ζωή στην Κύπρο από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, έχοντας ως μήνυμα την αδιαπραγμάτευτη ενότητα του νησιωτικού της χώρου. Ακόμη, αποφασίσαμε να επαναλειτουργήσουμε την «Αγορά» το πωλητήριο του Ιδρύματος. Σ’ ένα πολύ όμορφο χώρο διατίθενται και πάλι ποιοτικά αντικείμενα εμπνευσμένα από τις συλλογές μας αλλά και οι σημαντικές μας εκδόσεις. Παράλληλα ξαναξεκινήσαμε το εκδοτικό μας πρόγραμμα, το οποίο τόσο έχει συμβάλει στην Κυπρολογική μελέτη. Κυκλοφορεί αυτές τις μέρες ο κατάλογος της έκθεσής μας με πληθώρα επιστημονικών κειμένων, θεωρώ πως πρόκειται για μια εμβληματική έκδοση. Επίσης, θα κυκλοφορήσει σύντομα ο τόμος για τον Βαλεντίνο Χαραλάμπους στην αγγλική αλλά και η επανέκδοση του στην ελληνική γλώσσα. Το Φεστιβάλ Τεχνών Φανερωμένη ανανεώθηκε και συνάδει με τα ενδιαφέροντα του Ιδρύματος. Ακόμη, αποφασίσαμε να ξανανοίξουμε το «Αερικόν», την υπέροχη ταράτσα του Ιδρύματος. Μετά την ανακαίνισή του, ο χώρος θα λειτουργεί ως ένας σύγχρονος πολυθεματικός χώρος συναντήσεων, ψυχαγωγίας και μελέτης. Ένα «concept store» πολιτισμού.
–Με ποιους τρόπους σκοπεύετε να φέρετε πιο κοντά τους νέους στο ΠΙΤΚ; Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου έχει εδώ και χρόνια πρωτοστατήσει στην προσέλκυση των νέων στις δράσεις του. Μέσα από εκδηλώσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα και πολλές άλλες δραστηριότητες. Εμείς, κάνουμε ακόμη ένα βήμα πιο μπροστά, εισάγοντας και την σύγχρονη τεχνολογία στους σχεδιασμούς μας. Οι σημερινοί νέοι έχουν μια τελείως διαφορετική αντίληψη από εμάς. Παρακολουθούν αυτές τις γοργές εξελίξεις για τις οποίες μίλησα πιο πάνω και τις υιοθετούν με μεγάλη ευκολία. Η διάχυση της πληροφορίας γίνεται πλέον με τρόπους πολύ διαφορετικούς. Κοινωνικά δίκτυα, τεχνητή νοημοσύνη, ψηφιακές, διαδραστικές και εμβυθιστικές εμπειρίες. Όλα αυτά τα έχουμε εντάξει στις δράσεις μας. Είτε στις μεγάλες μας μουσειακές εκθέσεις, είτε στα εκπαιδευτικά και παιδαγωγικά μας προγράμματα. Το ίδιο κάνουμε και για τα εμποδιζόμενα άτομα. Το πρόγραμμα ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ, που διεξάγεται με επιτυχία ήταν το πρώτο πρόγραμμα στην Κύπρο, το οποίο έδωσε και δίνει την ευκαιρία σε όλους να γίνουν ενεργοί δέκτες των δράσεων που οργανώνουμε.
–Ο Τεύκρος πώς προέκυψε και πώς θα εξελιχθεί; Είχα επισκεφθεί το Όσλο για να δω το καινούργιο Μουσείο του Edvard Munch. Το βράδυ στο ξενοδοχείο έβλεπα στο BBC ένα πρόγραμμα για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Αυτός που μιλούσε μού έκανε εξαιρετική εντύπωση, καθώς δημιούργησε ένα διεθνές δίκτυο για σχολεία σε σχέση με το θέμα. Με έκπληξη ανακάλυψα πως ήταν Κύπριος, ο Ελπιδοφόρος Αναστασίου. Μόλις επέστρεψα τον έψαξα, τον πήρα τηλέφωνο και του είπα τις ιδέες μου, για το πώς θα εντάξουμε τον πολιτισμό στο AI. Του έστειλα ένα σκιτσάκι και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, ο Τεύκρος πήρε σάρκα και οστά: ο πρώτος διαδραστικός ξεναγός μουσείου με τεχνητή νοημοσύνη στο διεθνή χώρο. Ο Τεύκρος συνεχώς εξελίσσεται και «ενηλικιώνεται». Εμπλουτίζει τις γνώσεις του και μπορεί να συνδιαλέγεται με κοινά διαφορετικών ηλικιών. Σύντομα θα αποκτήσει και την αδελφή του την Αρσινόη, η οποία θα ξεναγεί επίσης τους επισκέπτες στα μουσεία μας.
–Πώς μπορεί το ΠΙΤΚ να ενισχύσει τη διεθνή παρουσία της κυπριακής πολιτιστικής κληρονομιάς; Μια από τις πρωτοβουλίες μου, μόλις ανέλαβα, ήταν αν προωθήσω την υπογραφή μνημονίων συνεργασίας με σημαντικά πολιτιστικά ιδρύματα του εξωτερικού. Με την ευκαιρία της Κυπριακής Προεδρίας θα οργανώσουμε δύο σημαντικές εκθέσεις, μια στο Παρίσι και μια στις Βρυξέλες. Στο Παρίσι σε συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, στο ιστορικό κτίριο Richelieu, και στις Βρυξέλλες στο Gare Maritime. Η συγκεκριμένη έκθεση εμπνέεται από την «Κύπρο Νήσο» και θα αξιοποιήσει στο έπακρο την σύγχρονη τεχνολογία και τα ψηφιακά μέσα. Απώτερος στόχος μας είναι η συνεχής προβολή της κληρονομιάς μας -μέσω των συλλογών μας- και στο διεθνή χώρο.
–Πώς βλέπετε τις τρέχουσες πολιτικές στον χώρο του πολιτισμού; Η άποψη μου είναι πάγια. Ο πολιτισμός θα πρέπει να πάψει να θεωρείται από την πολιτεία ως ένα «διακοσμητικό αποπαίδι», αλλά ως οργανικός πυλώνας ανάπτυξης. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να πάψει να είναι τελευταίος στη λίστα των κυβερνητικών προτεραιοτήτων και να ενισχυθεί σημαντικά. Αν δεν υπάρξει αλλαγή πολιτικής νοοτροπίας και παρόλες τις φιλότιμες προσπάθειες όλων μας που κινούμαστε στο χώρο, δεν βλέπω να προχωράμε μπροστά. Κι είναι κρίμα, καθώς η ήπια δύναμη του πολιτισμού θα μπορούσε να επιτύχει πολλά εκεί που άλλοι αποτυγχάνουν. Το οξύμωρο είναι πως χρησιμοποιούμε συνεχώς την «μακραίωνη ιστορία μας» ως ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της χώρας μας.
–Είστε ένα από τα άτομα που έχουν συνδέσει το όνομά τους με τον πολιτισμό. Ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα που πήρατε από τον χώρο αυτό; Η ανθεκτικότητα των ανθρώπων του χώρου μας. Η δημιουργικότητα, το όραμα και η επιμονή πως τα πράγματα μπορούν να γίνουν καλύτερα, παρόλες τις κακουχίες και την απαξίωση. Είχα την τύχη να βρεθώ και στις δύο όχθες του ποταμιού, τόσο σαν πολιτιστικός παραγωγός, όσο και σαν παραγωγός πολιτιστικής πολιτικής (έστω και για πολύ λίγο χρόνο). Γνώρισα και τις δύο όψεις του νομίσματος. Γι’ αυτό πιστεύω ακράδαντα πως πρέπει και μπορούν να έρθουν καλύτερες μέρες.
Ελεύθερα, 28.12.2025
