«Η δημόσια σφαίρα κι ο δημόσιος λόγος, είναι η αρένα στην οποία θα έπρεπε να είχαμε όλοι θέση ανεξαρτήτως φύλου, αλλά η πολυφωνία και η ισότητα στον δημόσιο διάλογο, δεν είναι αυτονόητες», τόνισε η πρόεδρος του κέντρου κοινωνικοπολιτικών μελετών και δεξαμενής σκέψης «Πολιτεία», τέως υπουργός Δικαιοσύνης Άννα Κουκκίδη Προκοπίου, προσφωνώντας εκδήλωση με θέμα «Ισότητα στον δημόσιο λόγο – Από τη θεωρία στην πράξη», που η «Πολιτεία» συνδιοργάνωσε με το Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου (Mediterranean Institute of Gender Studies – MIGS) στις 26 Μαρτίου 2025, στο αμφιθέατρο «Ουνέσκο» του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.
Όπως επεσήμανε σε εισαγωγική της παρέμβαση η ανώτερη ερευνήτρια του MIGS Μαρία Αγγελή, επικαλούμενη ερευνητική δραστηριότητα του οργανισμού, «στο μιντιακό περιβάλλον της Κύπρου, εκεί όπου διαμορφώνεται ο δημόσιος λόγος, οι άντρες κυριαρχούν σε ποσοστό 79% και η παρουσία των γυναικών αυξάνεται κατά μόλις 0,6% ετησίως». Παρατήρησε εύστοχα ότι «η αποσιώπηση της φωνής των γυναικών, είναι η γενεσιουργός αιτία της ανισότητας…». Στο πάνελ της εκδήλωσης που συντόνισε η Άννα Προκοπίου, συζητήθηκαν τρόποι διασφάλισης μιας πιο δημοκρατικής και ισότιμης εκπροσώπησης, «σε μια εποχή που οι ακραίες φωνές κερδίζουν έδαφος και ο δημόσιος λόγος διαμορφώνεται από νέες πολιτικές και κοινωνικές προκλήσεις».
Στη συζήτηση συμμετείχαν η Μιράντα Χρίστου αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης και συνδιευθύνουσα της Έδρας UNESCO για Έμφυλη Ισότητα στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, η δημοσιογράφος Έλλη Κοτζαμάνη πρόεδρος της Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας και ο κοινωνιολόγος Νίκος Περιστιάνης ιδρυτής της «Πολιτείας» και συνιδρυτής του MIGS. Η Μαρία Αγγελή ανέφερε ότι η εκδήλωση αυτή, σηματοδοτεί την ολοκλήρωση του προγράμματος We-Pods, που περιλαμβάνει podcasts για την ισότητα, «για γυναίκες που δραστηριοποιούνται στην Κύπρο και εμπνέουν» και που χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ίδρυμα Μποδοσάκη και τη ΜΚΟ Centre.
Δημοκρατία, κριτική σκέψη και πολιτική αγωγή
«Πώς μπορούμε στ’ αλήθεια να μιλάμε για δημοκρατία, χωρίς να αναφερόμαστε στην ισότητα και στη συμπερίληψη ως ένα απαραίτητο συστατικό του δημοκρατικού πολιτεύματος;» διερωτήθηκε η Άννα Κουκκίδη Προκοπίου. Σε μια σύντομη αποτίμηση της συζήτησης, μας είπε ότι η παρέμβαση που έγινε από τον δρα Νίκο Περιστιάνη, ήταν καθοριστική, στο να αποτυπωθούν οι προσπάθειες των γυναικών της Κύπρου, για παρουσία τους στον δημόσιο λόγο και διάλογο, κάτω από δύσκολες περιστάσεις, την εποχή του αγώνα της ΕΟΚΑ τη δεκαετία 1950 και αργότερα της τουρκικής εισβολής του 1974. «Ταυτόχρονα, μέσα από την τοποθέτηση αυτή – πρόσθεσε – διαφάνηκε κάτι που προσωπικά θέλω να τονίζω συνεχώς προς τις νέες γυναίκες, ότι τίποτε από όλα αυτά που απολαμβάνουμε σήμερα ως δικαιώματα, δεν μας χαρίστηκε, αλλά κερδήθηκε μέσα από αγώνες των προηγούμενων γενεών γυναικών. Γυναικών όπως η Ανδρούλα Βασιλείου, η Αλεξάνδρα Γαλανού, η Ρούλα Μαυρονικόλα, που στήριξαν με την παρουσία και τις παρεμβάσεις τους, τη συζήτηση που ακολούθησε και γι’ αυτό τις ευχαριστώ. Χαίρομαι ακόμη, που γυναίκες με παρουσία στον δημόσιο λόγο και στην τέχνη, όπως η Νέδη Αντωνιάδη και η Φήμη Χατζηγιάννη, ήταν, επίσης, παρούσες και δεν δίστασαν να τοποθετηθούν. Ζούμε σε μια δύσκολη πολιτικά εποχή και αν μείνουμε σιωπηλοί, άντρες και γυναίκες, η σιωπή μας μιλά για εμάς.
Αυτό ήταν ακριβώς που συνόψισε στις δικές της θέσεις, τεκμηριωμένες ιστορικά κι επιστημονικά, η ακαδημαϊκός δρ Μιράντα Χρίστου. Κι έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου, γιατί ακριβώς ο τραμπισμός και η άνοδος της ακροδεξιάς γενικότερα, προβάλλουν αφηγήματα κι εφαρμόζουν πολιτικές, που συχνά αποσκοπούν στο να αποκλείσουν, ή ακόμη και να εξευτελίσουν, να στραγγαλίσουν τη διαφορετικότητα στη δημόσια σφαίρα, η οποία φαίνεται να μετατρέπεται σταδιακά σε ένα manosphere, όπου αρχίζουν να επικρατούν αντρικές φωνές podcasters όπως του Joe Rogan και του Andrew Tate, που είναι απαξιωτικές προς την ισότητα και τη συμπερίληψη. Παράλληλα, η ανησυχία του ακροατηρίου για τον ρόλο των ΜΜΕ, αλλά και των ΜΚΔ, για τις αλλαγές που επιφέρει η τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη, ήταν έκδηλη και μονοπώλησε μεγάλο μέρος της διαδραστικής συζήτησης με το ακροατήριο, όσον αφορά τρόπους ελέγχου και ρύθμισης της «κακοφωνίας», που πολλές φορές υπάρχει.
Η θέση της Έλλης Κοτζαμάνη, ως προέδρου της Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας ότι οι δημοσιογράφοι πρέπει πρωτίστως να αυτορρυθμίζονται και όχι να τιμωρούνται με πρόστιμα και να φιμώνονται με λογοκρισία, προβλημάτισε αρκούντως. Το σημαντικό συμπέρασμα της Έλλης, είναι ότι οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι, πρέπει να μπορούν από μόνοι τους να αντιληφθούν τη χρήση σεξιστικού ή μισογυνιστικού λόγου. Και καταλήγω, ότι αυτό είναι δύσκολο να γίνει, στην απουσία μιας γενικότερης προσέγγισης της παιδείας μας, η οποία να εστιάζει στην κριτική σκέψη και στην πολιτική και κοινωνική αγωγή».
Ακροδεξιά ιδεολογία και μισογυνισμός
Μιλώντας με θέμα «Ακροδεξιά ιδεολογία και μισογυνισμός», η ακαδημαϊκός Μιράντα Χρίστου αναφέρθηκε στα χαρακτηριστικά της ανόδου της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, όπως «η κανονικοποίηση και διάχυση (normalization and mainstreaming) της στον δημόσιο λόγο, αλλά κυρίως στον λόγο των άλλων κομμάτων που ανήκουν κυρίως στο κέντρο». Μίλησε επίσης για την «παγκοσμιοποίηση της επιτυχίας ακροδεξιών κομμάτων και μάλιστα σε χώρες με μεγάλο πληθυσμό, όπως οι ΗΠΑ, Ινδία, Βραζιλία, Αργεντινή και Ουγγαρία» και για την «ιδιαίτερη οικειότητα, επικοινωνία και αμοιβαία εκτίμηση που παρατηρείται ανάμεσα στην ομάδα αντρών που πρεσβεύουν αυταρχισμό και απολυταρχία». Η κυρία Χρίστου τόνισε τις βασικές παραμέτρους της ακροδεξιάς ιδεολογίας, που είναι όπως είπε, ο εθνικισμός και η αντι-μεταναστευτική ρητορική, ο ευρω-σκεπτικισμός και η έμφαση στη συντήρηση της εθνικής οντότητας, ο λαϊκισμός, δηλαδή ο διαχωρισμός του «αγνού, αυθεντικου λαού», από τη «διεφθαρμένη ελίτ», ο αυταρχισμός και οι αντι-δημοκρατικές απόψεις, με διάθεση να καταργηθούν ή να αναιρεθούν κεκτημένα μειονοτήτων». Είπε επίσης ότι «για την ακροδεξιά ιδεολογία, το φύλο είναι βιολογικό, δεδομένο και αμετάβλητο. Απορρίπτει τον διαχωρισμό βιολογικό/κοινωνικό φύλο, αντιτίθεται στα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα και σε πολλά από τα κεκτημένα των queer ομάδων, όπως ο πολιτικός γάμος. Κατά συνέπεια, η ιδεολογία αυτή, υποστηρίζει ότι υπάρχει ένα και μόνο είδος οικογένειας, η «παραδοσιακή» ή «φυσική» οικογένεια, με άντρα, γυναίκα και παιδιά. Η έμφαση της ακροδεξιάς στη λεγόμενη «παραδοσιακή οικογένεια», αποτελεί μια ρητορική στρατηγική, την οποία οικειοποιείται για να την προσδιορίσει ως την ετεροφυλόφιλη οικογένεια, που λειτουργεί σε ένα πατριαρχικό πλαίσιο, όπου οι ρόλοι των δύο φύλων, είναι αυστηρά διαχωρισμένοι. Αυτό φυσικά, δεν είναι μόνο ρομαντικοποίηση της οικογένειας, είναι και ιστορικά ανακριβές, αφού δεν υπάρχει ένα σημείο «παράδοσης» όπου μπορούμε να εντοπίσουμε αυτή την οικογένεια. Το πιο σημαντικό, είναι ότι αυτές οι ιδεολογίες οδηγούν σε πολιτικές που έχουν στόχο να περιορίσουν τις γυναίκες στον ρόλο της μητρότητας και ενισχύουν τη θέση ότι οι γυναίκες είναι υπεύθυνες για τον δημογραφικό χαρακτήρα του έθνους».
Η Μιράντα Χρίστου αναφέρθηκε στον μισογυνισμό στον δημόσιο λόγο, πολιτικών ηγετών όπως ο πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας Ζαϊρ Μπολσονάρου, ο πρόεδρος της Αργεντινής Χαβιέρ Μιλέι και ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντ. Τραμπ. Πρόσθεσε ότι «πρέπει να αναγνωρίζουμε τα αντι-φεμινιστικά μηνύματα, να αντισταθούμε στην ανάκληση πολιτικών έμφυλης ισότητας, να υποστηρίζουμε την καλλιέργεια κριτικού μιντιακού γραμματισμού, τη δημοσιογραφία και την έρευνα που αναλύει την πολυπλοκότητα της κοινωνίας και προάγει την ελευθερία του λόγου».
Στη συζήτηση που ακολούθησε τις αρχικές ομιλίες, η Μιράντα Χρίστου απάντησε σε ερωτήματα που τέθηκαν σε σχέση με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης (AI) και την ενδεχόμενη επιδείνωση που αυτή μπορεί να επιφέρει σε θέματα δημοκρατικών διαδικασιών. Επεσήμανε ότι «σε αντίθεση με την πρώτη προεδρία του Τραμπ στις ΗΠΑ, αυτή τη φορά οι λεγόμενοι Tech Bros (οι άντρες επικεφαλής γιγάντιων εταιριών τεχνολογίας, όπως Google, Tesla, PayPal) έχουν αγκαλιάσει τον Τραμπ. Επίσης, όταν είχε εμφανιστεί το ChatGPT τον Νοέμβριο 2022, η κυβέρνηση Μπάϊντεν προώθησε διάφορες οδηγίες και αρχές για ηθική χρήση του ΑΙ, κάτι που ο Τραμπ ακύρωσε άμεσα, όταν ανέλαβε την προεδρία των ΗΠΑ. Το πρόβλημα, από άποψη φύλου – είπε – είναι ότι γνωρίζουμε ιστορικά, πως η απουσία γυναικών στην κατασκευή, δοκιμή και εφαρμογή αυτών των τεχνολογιών, είναι συχνά προβληματική και καταλήγει σε διακρίσεις και ανισότητες». Η κυρία Χρίστου αναφέρθηκε και σε πρωτοβουλίες όπως το Πρόγραμμα για Αλγοριθμική Διαφάνεια του Ανοικτού Πανεπιστημίου (τώρα ως CY Center for Trustworthy AI, https://www.cycat.io/) το οποίο προωθεί τον εγγραμματισμό στην τεχνολογία ΑΙ και έχει εκπαιδεύσει εκπαιδευτικούς στη χρήση των μέσων αυτών στο μάθημα, με στόχο την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης των παιδιών».
Ό,τι συμβαίνει μακριά, επηρεάζει και εμάς…
Σε μια ιστορική αναδρομή για τη συμμετοχή των Κυπρίων γυναικών στον δημόσιο διάλογο, ο Νίκος Περιστιάνης παρατήρησε ότι «στην παραδοσιακή, κλειστή κοινωνία της Κύπρου, παλαιότερων εποχών, η γυναίκα περιοριζόταν στο σπίτι και την εργασία, απουσίαζε εντελώς από τον δημόσιο χώρο και δεν έπαιρνε καθόλου μέρος, στον δημόσιο διάλογο». Ανέφερε ότι τα τελευταία χρόνια, «υπάρχουν σημαντικές βελτιώσεις σε ό,τι αφορά στη συμμετοχή των γυναικών στον δημόσιο διάλογο, αν συγκρίνουμε με το παρελθόν. Όμως υπάρχουν ταυτόχρονα και νέες προκλήσεις, αφού με την παγκοσμιοποίηση, ό,τι συμβαίνει μακριά, επηρεάζει και εμάς, π. χ. οι εξελίξεις που συμβαίνουν στην αμερικανική υπερδύναμη». Πρόσθεσε τα εξής: «Για την ακροδεξιά, τα ζητήματα της ισότητας των φύλων, θεωρούνται ότι είναι υπερβολικά και ότι ξεπέρασαν τα ανεκτά όρια της κοινωνίας. Στην Κύπρο το ΕΛΑΜ, πέραν από το μεταναστευτικό, προβάλλει ζητήματα που αφορούν στις οικογένειες (π. χ. εναντίωση στη διδασκαλία σεξουαλικης αγωγής στα σχολεία) και μιλά για ανάγκη επαναφοράς παραδοσιακών αξιών. Είναι ενδιαφέρον ότι από τη μια, οι ακροδεξιοί νέοι, ταυτίζονται σήμερα με τον Γρίβα – δηλαδή με τη μορφή ενός ηλικιωμένου, συντηρητικού, αυστηρού και αγέλαστου άνδρα – καθώς η ακροδεξιά σπρώχνει για να πάνε τα πράγματα πίσω. Από την άλλη, υπάρχει μια ακροαριστερά – όχι τόσο στην Κύπρο, όσο στο εξωτερικό – που σπρώχνει τα πράγματα να πάνε ακόμα παραπέρα. Και οι εξελίξεις διεθνώς και κυρίως στην Αμερική, ίσως με εμμονική επιμονή σε ζητήματα που αφορούν στις ταυτότητες, επηρεάζουν και τον λόγο των ομάδων αυτών στην Κύπρο». Ο κ. Περιστιάνης τόνισε ότι «πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη το πρόβλημα της «πολιτισμικής καθυστέρησης», καθώς η υλική πραγματικότητα, η οικονομία, η τεχνολογία, αλλάζει με πολύ πιο ραγδαίους ρυθμούς από ό,τι μπορεί να αλλάξουν οι αξίες, οι αντιλήψεις, οι πεποιθήσεις και ο πολιτισμός. Πρέπει δηλαδή να καταλάβουμε γιατί υπάρχει σήμερα, το ρεύμα προς την ακροδεξιά, αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε αυτή την πραγματικότητα. Πρέπει να παρατηρούμε και να μαθαίνουμε από τις εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο, να έχουμε υπόψη πως τα πράγματα θα γίνουν πιο δύσκολα και να προετοιμαζόμαστε κατάλληλα. Π. χ. η τεχνητή νοημοσύνη είναι ήδη εδώ, ενώ οι οικονομικές κρίσεις και πιέσεις, θα γίνονται ακόμα πιο έντονες, όπως και η ανεργία, που είναι το κατ´εξοχήν πεδίο του λαϊκισμού. Και τέλος, η νέα πραγματικότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αποτελεί μια βάση έκφρασης ακραίου λόγου, κυρίως ανδρικού, που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την κατάσταση».
Διόρθωση νομοθετικού χάους στη λειτουργία ΜΜΕ
Απαντώντας στο ερώτημα κατά πόσο διασφαλίζεται η πολυφωνία και η ισότητα στα σύγχρονα κυπριακά μέσα ενημέρωσης, η πρόεδρος της Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας Έλλη Κοτζαμάνη, αναφέρθηκε σε «κρίση της δημοκρατίας και στην κατ’ επέκταση αμφισβήτηση του συνόλου των θεσμών, σε φθίνουσα ποιότητα στο χώρο των μέσων ενημέρωσης και στην παγίωση της κουλτούρας ανισότητας, την οποία επιτείνουν τα νέα ήθη», ενώ μίλησε και για «έλλειψη παιδείας». Και πρόσθεσε: «Πώς θα διασφαλιστούν πολυφωνία και ισότητα στα σύγχρονα κυπριακά μέσα ενημέρωσης; Οι εισηγήσεις μας προς αυτή την κατεύθυνση, αφορούν στη διόρθωση του νομοθετικού και ρυθμιστικού χάους που διέπει τη λειτουργία των μέσων ενημέρωσης, στην κατοχύρωση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και στη στήριξη των μέσων ενημέρωσης, με ταυτόχρονη εκπαίδευση των λειτουργών των ΜΜΕ, σε θέματα ισότητας». Η κυρία Κοτζαμάνη τόνισε ότι «θεμελιώδης αρχή λειτουργίας της Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας, όπως καθόρισε την αποστολή της ο πρώτος πρόεδρός της Ανδρέας Μαυρομμάτης το 2007, είναι η αυτορρύθμιση, η οποία αποκλείει την ποινικοποίηση της δημοσιογραφίας. Αυτό σημαίνει – πρόσθεσε – ότι η Επιτροπή δεν επιβάλλει οποιαδήποτε ποινή υπό μορφή προστίμου ή αποκλεισμού δημοσιογράφων, αλλά διαπιστώνει την παράβαση προνοιών του Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας. Τα ΜΜΕ έχουν υποχρέωση να στηρίξουν και να συμβάλουν στην προαγωγή του συστήματος αυτορρύθμισης. Πιο αποτελεσματικός τρόπος στήριξης του συστήματος της αυτορρύθμισης, είναι η πρόθυμη συνεργασία των ΜΜΕ και των λειτουργών τους με την Επιτροπή. Εναλλακτική επιλογή, είναι η ρύθμιση της συμπεριφοράς τους νομοθετικά…».
